Verona usturlabı. C: Federica Gigante

Hem Arapça hem de İbranice yazılar taşıyan on birinci yüzyıldan kalma bir İslami usturlabın tanımlanması, onu şimdiye kadar keşfedilen en eski örneklerden biri haline getiriyor.

Bu astronomik enstrüman, yüzyıllar boyunca İspanya, Kuzey Afrika ve İtalya’daki Müslüman, Yahudi ve Hıristiyan kullanıcılar tarafından uyarlandı, tercüme edildi ve düzeltildi.

Cambridge Üniversitesi Tarih Fakültesi’nden Dr. Federica Gigante, İtalya’nın Verona kentindeki bir müzede incelemeler yaptı ve bunları bugün Nuncius dergisinde yayınladı.

Dr. Gigante, usturlabın yeni yüklenen bir görüntüsüne tesadüfen Fondazione Museo Miniscalchi-Erizzo’nun web sitesinde rastladı. Bu onun ilgisini çekti ve eser hakkında müzeye sorular sordu.

Dr. Gigante, “Müze bunun ne olduğunu bilmiyordu ve sahte olabileceğini düşünüyordu. Artık koleksiyonlarındaki en önemli nesne bu.” diyor.

“Müzeyi ziyaret edip usturlabı yakından incelediğimde, sadece güzelce oyulmuş Arapça yazıtlarla kaplı olduğunu değil, aynı zamanda silik İbranice yazıtları da görebildiğimi fark ettim. Onları ancak pencereden giren keskin ışıkta seçebiliyordum. Rüya görüyor olabileceğimi düşündüm ama giderek daha fazlasını görmeye devam ettim. Çok heyecan vericiydi.”

“Bu sadece inanılmaz derecede nadir bir nesne değil. Bu, Araplar, Yahudiler ve Hıristiyanlar arasında yüzlerce yıldır süren bilimsel alışverişin güçlü bir kaydı”

“Verona usturlabı el değiştirdikçe pek çok değişiklik, ekleme ve uyarlamaya uğradı. İkisi İbranice ve biri Batı dilini kullanan en az üç ayrı kullanıcı bu nesneye çeviri ve düzeltme ekleme ihtiyacı duydu.”

Usturlaplar dünyanın ilk akıllı telefonu, yüzlerce kullanıma sunulabilen taşınabilir bir bilgisayardı. Bu aletler, kullanıcının eline sığacak şekilde evrenin iki boyutlu taşınabilir bir modelini sağladılar; zaman ve mesafeleri hesaplamalarına, yıldızların konumlarını çizmelerine ve hatta yıldız falına bakarak geleceği tahmin etmelerine olanak sağladılar.

İslami İspanyol kökeni olan bir usturlap

İslami usturlaplar konusunda uzman ve daha önce İslami bilimsel aletlerin küratörü olan Dr. Gigante, temel bilimsel, tasarım, yapım ve kaligrafik özellikleri analiz ederek “Verona usturlabının” üretimini tarihledi ve üretim yerini tespit etti.

Dr. Gigante, nesnenin Endülüs’e ait olduğunu belirledi ve gravürün tarzından ve arkadaki pulların düzeninden onu 11. yüzyılda İspanya’nın Müslüman yönetimindeki Endülüs bölgesinde yapılan enstrümanlarla eşleştirdi.

Yazılı İbranice, Arapça ve Batı Rakamlarını gösteren Verona usturlabının yakından görünümü. C: Federica Gigante

Plakanın bir tarafında Arapça “Cordoba enlemi için, 38° 30'”, diğer tarafında ise “Toledo enlemi için, 40°”, ???? ?????? ? yazılıydı.

Dr. Gigante, usturlabın Toledo’da, Toledo’nun Müslümanlar, Yahudiler ve Hıristiyanlar arasında bir arada yaşama ve kültürel alışverişin gelişen bir merkezi olduğu bir zamanda yapılmış olabileceğini öne sürüyor.

Usturlapta, asıl hedeflenen kullanıcıların günlük namazlarını vaktinde kılmasını sağlayacak şekilde düzenlenmiş İslami dua satırları ve dua isimleri yer alıyor.

Usturlaptaki imzada ???? ????[…]??????, yani “İshak için […]/Yûnus’un eseri.” yazıyor. Bu, usturlabın yapılmasından bir süre sonra, muhtemelen daha sonraki bir sahibi için kazınmıştı.

İshak ve Yûnus isimli iki isim, Arap alfabesiyle yazılmış Yahudi isimleri olabilir; bu detay, nesnenin belirli bir noktada, konuşulan dilin Arapça olduğu İspanya’daki Sefarad Yahudi cemaatinde dolaştığını akla getiriyor.

Tipik Kuzey Afrika enlemleri için eklenen ikinci bir plaka, nesnenin varlığının başka bir noktasında, muhtemelen Fas veya Mısır’da kullanıldığını düşündürüyor.

İbranice yazıtlar

Usturlaba birden fazla el tarafından İbranice yazılar eklenmişti. Bir dizi ekleme derin ve düzgün bir şekilde oyulmuşken, farklı bir çeviri dizisi çok hafif, düzensiz ve güvensiz bir el olduğunu gösteriyor.

Dr. Gigante, “Bu İbranice eklemeler ve çeviriler, nesnenin belli bir noktada İspanya veya Kuzey Afrika’dan ayrılarak İtalya’daki Yahudi diasporası topluluğu arasında dolaştığını, burada Arapçanın anlaşılmadığını ve bunun yerine İbranice kullanıldığını ileri sürüyor.” diyor.

Alışılmadık bir şekilde, 35° enlem için Arapça işaretin üzerine düzgün bir şekilde kazınmış İbranice eklemelerden birinde “34 ½” yerine “34 buçuk” yazıyor, bu da oymacının bir gökbilimci veya usturlap yapımcısı olmadığını gösteriyor.

Diğer İbranice yazıtlar ise astrolojik burçların (Akrep, Yay, Oğlak, Kova, Balık ve Koç) Arapça isimlerinin tercümeleri. Dr. Gigante, bu çevirilerin, İspanyol Yahudi bilgesi Abraham İbn Ezra (1089-1167) tarafından, usturlabın bugün tam olarak bulunduğu yer olan 1146’da Verona’da yazılan İbranice dilindeki hayatta kalan en eski incelemede belirtilen tavsiyeleri yansıttığına dikkat çekiyor.

Verona usturlabının yakından görünümü, Arapça yazıtların üzerinde İbranice yazıtları (sol üstte) gösteriyor. C: Federica Gigante

Yahudi Veronası

12. yüzyıl Verona’sı, İtalya’daki en uzun süreli ve en önemli Yahudi topluluklarından birine ev sahipliği yaptı. İbn Ezra’nın incelemesi, Verona Yahudi cemaati arasında usturlap hakkında önceden var olan bilgileri gösteriyor ve bu da aletin zaten popüler olduğunu gösteriyor.

İbn Ezra’nın tanımının, İbn Ezra’nın Verona’da olduğu dönemde dolaşımda olan “Verona usturlabıyla” pek çok ortak noktası var. İbn Ezra, hesaplanacak değerlerin doğruluğunun teyit edilmesi için cihazın kullanılmadan önce kontrol edilmesi gerektiği konusunda okuyucularını uyarmıştı.

Dr. Gigante, İbranice yazıtları ekleyen kişinin bu tür tavsiyelere uyuyor olabileceğini öne sürüyor.

Yanlış düzeltmeler

Usturlapta sadece İbranice değil, aynı zamanda bugün İngilizce’de kullanılan Batı rakamlarıyla da yazılmış düzeltmeler bulunuyor.

Usturlabın plakalarının her tarafında, enlem değerlerini çeviren ve düzelten, hatta bazıları birden çok kez, Batı rakamlarıyla hafifçe çizilmiş işaretler bulunuyor. Dr. Gigante, bu eklemelerin Verona’da Latince veya İtalyanca konuşan biri için yapılmış olma ihtimalinin yüksek olduğunu düşünüyor.

Örneğin birisi “Medineceli enlemi, 41° 30'” yazan yazıtın yanına “42” ve “40” rakamlarını hafifçe kazımıştı.

Dr. Gigante, “Her iki rakam da Arapçada verilen değerden farklı olmakla kalmıyor, kendi aralarında da uyuşmuyor. Aletin daha sonraki bir kullanıcısı orijinal Arapça değerin yanlış olduğunu düşünüp onu değiştirmiş olabilir. Ancak Medinaceli enlemi için doğru, modern değer 41°15’tir”, bu da Arapça değerin her iki değişiklikten de daha doğru olduğunu gösteriyor.” diyor.

Gigante, aletin başka yerlerinde Cordoba ve Toledo enlemleriyle ilgili benzer çelişkili ve hatalı değişiklikler de buldu.

Yıldız haritası

Usturlapta, İspanya’da yapılmış bilinen en eskilerden biri olan, gökyüzü haritasını temsil eden delikli bir disk olan bir “rete” bulunuyor. Bu dikkat çekici bir şekilde, MS 1062’de yapılmış, hayatta kalan tek Bizans usturlabının rete yapısıyla ve aynı zamanda İslami usturlaplar model alınarak İspanya’da yapılmış en eski Avrupa usturlaplarıyla benzerlikler taşıyor.

Yıldızların konumunun hesaplanması, oluşturulduğu sıradaki gökyüzünün kabaca tarihini sağlar. Dr. Gigante şöyle açıklıyor: “Ekinoksların devinimi adı verilen ve dünyanın düz bir çizgide değil kendi ekseni etrafında döndüğü bir olaydan dolayı, yıldızların başımızın üzerindeki görünür konumları, durmak üzere olan bir topaç gibi ‘sallantılı’ bir biçimde sürekli olarak, yaklaşık her 70 yılda bir 1 derece değişir”

Yıldızların “rete” üzerindeki konumu analiz edilerek, bunların 11. yüzyılın sonlarında yıldızların bulunduğu konuma yerleştirildiği ve örneğin MS 1068’de yapılan diğer usturlaplarla eşleştiği hesaplanabilir.

Usturlabın daha sonraki yolculuğu

Usturlabın, evlilik yoluyla Miniscalchi ailesine geçmeden önce Veronese soylusu Ludovico Moscardo’nun (1611-81) koleksiyonuna girdiği düşünülüyor. Aile, 1990 yılında koleksiyonları korumak için Fondazione Museo Miniscalchi-Erizzo’yu kurdu.

Dr. Gigante, “Bu nesne İslami, Yahudi ve Avrupalı; birbirlerinden ayrılamazlar” diyor.

University of Cambridge. 3 Mart 2024.

Makale: Gigante, F. (2024).

 

Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >