Blog
Antik Geometricinin Kayıp Eserleri, İslami El Yazmalarında Bulundu
Apollonius’un Konikler adlı eserinin kayıp kitaplarının bulunması, bilim tarihindeki önemli bir boşluğu dolduruyor.
www.arkeofili.com
Antik Yunan geometricisi Apollonius’un kayıp eserlerini içeren Arapça el yazmaların incelenmesi, İslam bilim geleneğine ışık tutuyor.
Apollonius’un Konikler’inden iki sayfa, 9. yüzyılda Arapçaya çevrilmiş. Bu sayfa, yeni keşiften değil, Oxford’daki Bodleian Kütüphanesi koleksiyonundan. C: Wikimedia Commons
“Büyük Geometri Ustası” olarak bilinen Antik Yunan matematikçi Apollonius’un eserleri, 17. yüzyılda Leiden Üniversitesi’ne yaklaşık 200 Arapça el yazması içeren daha geniş bir koleksiyonun parçası olarak getirilmişti. Ancak bu metinler o zamandan beri kilit altında tutulmuş ve tamamen “kaybolmuş” olarak kabul edilmişti.
Leiden Üniversitesi tarafından yayımlanan yeni bir kitapta açıklanan keşifte şu ifadeler yer alıyor:
“Apollonius’un Konikler’i (MÖ 200 civarı), antik Yunan matematiğinin en derin eserlerinden biriydi. Çalışma, bir duvara el feneri tuttuğunuzda görebileceğiniz eğriler olan elipsler, paraboller ve hiperboller teorisini ele alıyor.”
Bu, matematik dünyasına bu kavramların ilk kez tanıtıldığı ve bir dönemi şekillendiren bir çalışma olarak kabul ediliyor. Ancak günümüze kadar sekiz ciltlik bu eserin yalnızca ilk dört bölümünün hayatta kaldığı düşünülüyordu. Şimdi ise beşinci ve yedinci kitapların yeniden keşfi, İslam Altın Çağı’nın tarih açısından sıklıkla gözden kaçırılan bir başarısını ortaya koyuyor.
İslam Dünyasının Antik Bilimi Korumadaki Rolü
Sharjah Üniversitesi’nden Sayısal Analiz ve Matematiksel Modelleme Profesörü Mostafa Zahri, keşifle ilgili yaptığı açıklamada, “Batı’daki kütüphanelerde bulunan Arapça el yazmaları, İslam medeniyetinin özellikle matematik ve geometri alanındaki entelektüel başarılarının paha biçilmez kayıtlarını oluşturuyor” diyor.
“Leiden Üniversitesi dışında, British Library ve Bibliothèque Nationale de France gibi Batılı kurumlar da nadir geometri incelemeleri içeren binlerce Arapça, Farsça ve Osmanlıca el yazmasını barındırıyor. Bu koleksiyonlar, tarih ile modern bilim dünyası arasındaki köprüleri temsil ediyor”
Katip Çelebi’nin Kitab-ı Cihannüma’sında el ile renklendirilmiş Avrupa haritası. 1145 Hicri (1732 Miladi) yılında İbrahim Müteferrika tarafından İstanbul’da basılmış. C: Leiden University Libraries
Apollonius, eserleri İslami Orta Çağ geleneği sayesinde kurtarılan tek antik bilgin değil. Wabash College (Indiana) Felsefe Bölüm Başkanı ve Doçenti Adriel Trott, 2015 yılında bu konuda şunları yazmıştı: “Bugün elimizde bulunan Antik Yunan metinlerinin büyük çoğunluğu, Arap dünyasının bu metinleri sahiplenmesi ve muhafaza etmesi sayesinde varlığını sürdürebildi.”
Trott, bilimin aktarım sürecini şöyle açıklıyor: “Antik Yunanlar, bilim ve matematiği Babilliler ve Mısırlılardan ödünç aldı; ardından Yunanlardan Araplara aktarıldı ve nihayet Avrupa’ya ulaştı. Ancak Avrupalılar, bu fikirlerin mülkiyetini kendilerine mal ettiler. Bu yalnızca bilim için değil, klasik metinler ve felsefe için de geçerli.”
Batı Kütüphanelerinde Yetersiz İncelenen Arapça El Yazmaları
Bununla birlikte, bu tür Arapça el yazmaları, onları koruyan Batılı kurumlarda bile genellikle yeterince incelenmiyor. Bu durumun ana sebeplerinden biri, uzmanlık eksikliği.
Sharjah Üniversitesi’nden İslam Medeniyeti Profesörü Mesut İdriz, bu tür çalışmaları değerlendirmenin zorluğunu şöyle açıklıyor: “İslami el yazmalarını çalışmak, özel bir bilgi birikimi gerektiriyor. Paleografi, tarihsel bağlam, dilbilimsel uzmanlık ve bilimsel içeriklere hâkimiyet gerektiren bu alanlar, çağdaş araştırmacılar ve akademisyenler arasında genellikle yetersiz gelişmiş.”
Matematik, Astronomi ve Coğrafya Alanlarında Kayıp Bilgiler
Buna rağmen, yeniden keşfedilen el yazmaları bilim tarihi açısından büyük bir adımı temsil ediyor. Apollonius’un kayıp eserlerinin yanı sıra, metinler arasında biyoloji, astronomi ve matematik üzerine incelemeler de yer alıyor.
Üç mürekkep balığı ve diğer deniz ve kara hayvanları. Dioscorides’in “Bitkiler Kitabı”nın Arapça el yazmasından bir çizim. C: Leiden University Libraries
Leiden Üniversitesi’nin yayımladığı kitapta, keşfedilen eserler arasında “Mükemmellikler Kitabı” (Book of Perfections) adlı büyük bir matematik ansiklopedisinin bulunduğu belirtiliyor. Ancak bu metnin yalnızca küçük bir kısmı korunmuş durumda.
Bazı el yazmaları fantastik öğeler de içeriyor. Örneğin, kadınların ağaçlarda büyüdüğü, insanların kollarının kulaklarının yerinde olduğu veya yalnızca kadınlar ya da erkeklerin yaşadığı adalar gibi egzotik tasvirler içerdiği belirtiliyor. Ancak genel anlamda, Orta Çağ İslam dünyasının bilimsel yetkinliğine dair paha biçilmez bir kayıt sunuyor.
Matematikçi ve bilim tarihçisi Jan Pieter Hogendijk, keşfi şöyle yorumluyor: “Bu eserler, bilim insanlarının ve yazıcıların sahip olduğu zihinsel yeteneklerin, disiplinin, konsantrasyon gücünün ve irade gücünün bir kanıtı. Ancak günümüz insanı, sürekli teknolojiyle çevrili hayatında bu yetileri büyük ölçüde kaybetti”
Sonuç: Bilim Tarihinde Kayıp Halka Tamamlanıyor
Apollonius’un Konikler adlı eserinin kayıp kitaplarının bulunması, bilim tarihindeki önemli bir boşluğu dolduruyor. Ancak bu keşif, yalnızca bir matematikçinin çalışmalarını değil, aynı zamanda İslam dünyasının bilimsel bilgi aktarımındaki kritik rolünü de gözler önüne seriyor.
Bu tür el yazmalarının yeniden incelenmesi, matematik, astronomi ve coğrafya gibi alanlarda kayıp bilgilerin gün yüzüne çıkarılmasını sağlayabilir. Ve belki de daha fazla “kayıp eser”, tozlu raflarda unutulmuş şekilde, keşfedilmeyi bekliyor.
Vrolijk, A., Ommen, K., Scheper, K. & Baarda, T. (2024). Prophets, Poets and Scholars: The Collections of the Middle Eastern Library of Leiden University. Leiden, NL: Leiden University Press. https://doi.org/10.24415/9789400604520
Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >