Uzun zamandır yaklaşık 4.000 yıl önce Orta Amerika’da evcilleştirilmiş olduğuna inanılan kakaonun, daha ilginç bir hikayesi var.

İnsanlar ne zaman çikolata yetiştirmeye başladı? Bu soruyla, kakaoyu dini ritüellerde ve paraolarak kullanan Maya ve Aztekler gibi eski Mezoamerika uygarlıkları için nasıl ve neden bu kadar önemli olduğunu merak eden hem biyologlar hem de antropologlar uzun zamandır ilgileniyor.

Arkeolojik kanıtlar, 3.900 yıl önce Mezoamerika’da kakaonun ilk kullanımına işaret ediyordu. Arkeologlar geleneksel olarak Mezoamerikalıların kakaoyu sadece ilk kullananların değil, aynı zamanda ilk yetiştiren insanlar olduğunu kabul ediyordu.

Şimdi ise yeni araştırmalar, kakaonun ilk olarak 3.600 yıl önce evcilleştirildiğini ve bu işlemin Mezoamerika’da gerçekleşmediğini gösteriyor.

Araştırmacılar, evcil kakaoların kökenini anlamak için yaptıkları araştırmada, 200 kakao bitkisinin genomlarını analiz ettiler ve sonra her bir alttürün nasıl bir ilişki içerdiğini incelediler. Araştırmalarında bir evcilleştirme belirtisi aradılar: genetik farklılaşma.

Bir bitki evcilleştirilirken, insanlar arzu edilen özellikler için seçim yaparlar ve büyüklük ve tat gibi şeyler için tekrar tekrar üretirler. Sonuç olarak, evcil bir bitkinin genleri, yabani akrabalarınınki kadar çeşitliliğe sahip olmaz.

Muhtemelen en eski evcilleşme adayı, eski Mayalar tarafından yetiştirilen Criollo (dünyanın en beğenilen kakao çeşidi) idi. Son derece nadir olan bu çikolata çeşidi (dünya çikolata mahsulünün sadece %5’ini oluşturur), derin ve karmaşık lezzetini seven şeker severler tarafından beğenilir ve kakao öğrencileri, Orta Amerika’da bulunan Criollo ağaçlarının, Amazon havzasındakilerden önemli ölçüde farklı olduğunu bilirler.

Araştırmanın baş yazarı popülasyon genetikçisi Omar Cornejo, “Tüm farklı kakao popülasyonlarını karşılaştırırsak, bir evcilleştirme olayıyla tutarlı olarak çok yüksek miktarda genetik farklılaşma gösteren tek kişi Criollo’dur.” diyor.

Bu durumda, erken kakao üreticileri, Criollo’yu, Curaray adlı eski bir akrabasından yetiştirmiş gibi görünüyorlar. Bitkileri nesiller boyu ürettikçe, aroması değişti ve çikolataya acısını ve uyarıcı niteliklerini veren bileşik olan teobromin içeriği arttı. Bunun sonucunda hastalığa yatkınlığı da giderek arttı ve iyice nadir bulunmasına yol açtı.

Cornejo’ya göre, yaklaşık 2.400 ila 11.000 yıl arasında herhangi bir noktada kakao evcilleştirilmesi gerçekleşmiş olabilir ve “en olası senaryo” yaklaşık 3.600 yıl öncesi. Araştırmada şaşırtıcı bir şekilde, Criollo’nun daha önce düşünüldüğü gibi Orta Amerika’da değil, ilk olarak Güney Amerika’da (bugünkü Ekvador) evcilleştirildiği de anlaşıldı.

Ancak kakao Amazon havzasından Mezoamerika’ya nasıl gelmişti? Yeni yayınlanan bir başka çalışma da buna olası bir cevap veriyor. Arkeologlar, Amerika’da kakao kullanımının en eski örneğini, Ekvador’daki yaklaşık 5.300 yıllık Mayo-Chinchipe arkeolojik alanındaki taş ve seramik parçaları üzerinde buldular. Bu tarih, Mezoamerika’daki kanıtlardan 1.700 yıl öncesine denk geliyor. Ve Mayo-Chinchipe, Pasifik kıyıları boyunca gruplar ile temas halinde olduğundan, kakaoyu kuzeyde Mezoamerika’ya getiren insanlarla ticaret yapmış olmaları muhtemel görünüyor.

Araştırmanın eş yazarı Michael Blake, “Kakao, kakao yetiştiren çiftçiler tarafından kuzeye, günümüzde Kolombiya, Panama ve Orta Amerika’nın ile Güney Meksika’nın diğer bölgelerine kuzeye doğru yayıldı.

Bu, çikolata için yeni bir başlangıç öyküsü ve bu maddenin eski zamanlarda nasıl ve ne zaman kullanıldığı hakkında daha fazla bilgi edinmek isteyenler için tatlı ve yeni fırsatlar yaratıyor.

National Geographic. 31 Ekim 2018.

Makale: Cornejo, O. E., Yee, M. C., Dominguez, V., Andrews, M., Sockell, A., Strandberg, E., … & Royaert, S. (2018). Population genomic analyses of the chocolate tree, Theobroma cacao L., provide insights into its domestication process. Communications Biology, 1(1), 167.

www.arkeofili.com