Eski bir frengi benzeri genom çıkarılan iskelet elemanı (üst kalça). C: Darío Ramirez

1495 baharında, Fransa Kralı VIII. Charles’ın İtalya seferi, yüksek ölüm oranıyla hızla tüm Avrupa’yı etkisi altına alan ve hayatta kalanların beden ve zihinlerinde kalıcı hasarlar bırakan, görünüşte bilinmeyen bir salgın tarafından kesintiye uğradı. Bu belgelenmiş salgın, şimdi frenginin ilk tarihsel kaydı olarak yorumlanıyor.

Frenginin kökeni, onlarca yıldır süren bir tartışmanın konusu. 15. yüzyıl sonlarında yaşanan bu salgın, Columbus ve mürettebatının Amerika’ya yaptığı ilk keşif gezilerinden kısa bir süre sonra meydana geldi. Bu durum, yeni topraklar ve insanlarla temasın, bu ani hastalık başlangıcıyla bir ilgisi olabileceği düşüncesine yol açtı.

Koloni döneminin başlarında Avrupa’dan Amerika’ya taşınan birçok bulaşıcı hastalık, yerli halklar üzerinde yıkıcı sonuçlar doğurmuştu. Ancak frengi, bu yolculuğun ters yönünde gerçekleşmiş olabilecek nadir hastalıklardan biri olarak öne çıkıyor.

Frengi için önerilen bu “Kolomb Teorisi” yıllar içinde popülerlik kazandı, fakat hâlâ eleştirenler var. Bu basit anlatı, uzmanların Ortaçağ Avrupa’sında kemiklerde görülen lezyonlara dikkat etmesiyle karmaşık bir hale geliyor. Hem uzun süre frengiyle yaşayanlarda hem de bu enfeksiyonla doğan bireylerde, kemik ve dişlerde değişiklikler meydana gelebiliyor. Son birkaç on yılda, 1492’den önce Avrupa’da yaşamış bireylerin iskeletlerinde bu tür izler bulundu.

Bugün birçok uzman, frenginin Avrupa’daki tarihinin Columbus’tan çok daha önce başladığına ve 15. yüzyıl sonundaki pandeminin yeni temaslarla ilgisi olmayan nedenlerden kaynaklandığına inanıyor. Ancak hiçbir teori kesin olarak kanıtlanabilmiş değil.

Beş Antik Patojen Genomunun Analizi

Arkeolojik kemiklerden elde edilen patojen DNA’sı, bir teoriyi diğerine karşı destekleme potansiyeline sahip. Bu yöntem, veba, tüberküloz, cüzzam ve çiçek hastalığı gibi hastalıkların derin tarihine dair birçok bilgi sağlamış olsa da, frenginin tarihini çözmek daha zor bir görev.

“Frengi ailesine ait birkaç genom arkeolojik kemiklerden yeniden yapılandırıldı, fakat bunlar frenginin Kolomb öncesi veya sonrası teorileriyle ilgili temel soruları yanıtlayamadı” diyor Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü’nde Moleküler Paleopatoloji grubu lideri Kirsten Bos.

Bos ve Max Planck Enstitüsü Arkeogenetik Bölümü Direktörü Johannes Krause tarafından yürütülen ve Nature dergisinde yayımlanan bir çalışma, bu tartışmayı çözme yolunda önemli bir adım attı.

Çalışma, Amerika kıtasındaki çeşitli ülkelerden bilim insanları ve arkeologlarla işbirliği içinde, bu bölgelerde frengi benzeri lezyonlar bırakmış enfeksiyonların izlerini taşıyan arkeolojik kemikler üzerinde yoğunlaştı.

“Frengi benzeri enfeksiyonların Amerika’da binlerce yıl boyunca görüldüğünü uzun süredir biliyoruz, ancak yalnızca lezyonlara bakarak hastalığı tam olarak tanımlamak mümkün değil” diyor çalışmaya katkıda bulunan paleopatolog ve doktora sonrası araştırmacı Casey Kirkpatrick.

Darío Ramirez, Max Planck Evrimsel Antropoloji Enstitüsü’nün antik DNA tesisinde patolojik bir insan kemiğini inceliyor. C: Rodrigo Nores

Kemik patolojisi, hastalığın Amerika’da mı ortaya çıktığını yoksa 15.000 yıl önceki Amerika’nın ilk insan iskanı sırasında Asya’dan mı geldiğini kesin olarak açıklayamıyor.

Gelişmiş teknikler kullanan ekip, Meksika, Şili, Peru ve Arjantin’den frengi hastalığı ailesine ait beş antik genomu kurtarmayı ve analiz etmeyi başardı.

Ekipte yer alan hesaplamalı mikrobiyolog ve doktora sonrası araştırmacı Lesley Sitter, antik moleküler bulmacaları bir araya getirme görevini üstlendi. “Korunma durumunun analizlerde bazı zorluklara neden olmasına rağmen, bu yok olmuş formlarla günümüzde küresel sağlığı etkileyen türler arasındaki ilişkileri güvenle belirleyebildik” diye ekliyor.

Frengi Hastalığı Ailesi, Kolomb Öncesi Amerika’da Mevcuttu

Frengi, yaws ve bejel gibi dünya çapında ekvatoral bölgelerde görülen tropikal hastalıklar olarak sınıflandırılan küçük bir hastalık ailesinin parçası.

Doktora sonrası araştırmacısı Rodrigo Barquera, daha önce Meksika’nın sömürge dönemine ait kemik örnekleri üzerinde çalışmış ve 17. yüzyıla kadar Mexico City’de hem frengi hem de yaws hastalığının varlığını doğrulamıştı.

Son antik genomik verilere dayanarak, Amerika kıtalarının Kolomb’un gelişi öncesinde bu hastalık ailesi içinde büyük bir çeşitliliğin merkezi olduğu artık net.

“Bu hastalık ailesinin bilinen tüm formlarına ait soyu tükenmiş kardeş soylar görüyoruz, bu da frengi, yaws ve bejelin, bir zamanlar Amerika kıtalarında dolaşan patojenlerin modern mirasları olduğunu gösteriyor” diyor Barquera.

“Veriler, frengi ve onun bilinen akrabalarının Amerika’da kökenine işaret ediyor ve 15. yüzyılın sonlarında Avrupa’ya girişleri, elimizdeki verilerle en tutarlı açıklama” diye ekliyor Bos.

Bunun ardından, frengi ve yaws vakalarında MS 1.500 civarında bir patlama yaşanmış gibi görünüyor. Bu durum, 16. yüzyıldaki Avrupa salgınının genişliği ve yoğunluğunun ardındaki neden olabilir ve bu hastalıkların küresel yayılımı, insan ticareti ağları ve Avrupa’nın Amerika ve Afrika’daki genişlemeleriyle kolaylaşmıştı.

“Bu hastalıkların erken formları yerli Amerikalılar arasında mevcut olsa da, Avrupalılar bu hastalıkları dünya çapında yaymada önemli bir rol oynadı” diye tamamlıyor Bos.

Frenginin Amerika kökenli olduğu tezine destek artarken, 1492 öncesi Avrupa’da frengi benzeri kemik lezyonlarının bulunduğunu iddia eden kanıtlar bu anlatıyla nasıl örtüşüyor?

“Kapsamlı bir şekilde bu daha erken formları tanımlama çabaları devam edecek ve antik DNA bu konuda değerli bir kaynak olmaya devam edecek” diyor Krause. “Frengi ailesi ortaya çıkmadan önce, insanlarda ya da diğer hayvanlarda dünya çapında dolaşmış olabilecek daha eski hastalıklar hakkında kim bilir ne keşifler yapılabilir.”

Max Planck Society. 18 Aralık 2024.

Makale: Barquera, R., Sitter, T.L., Kirkpatrick, C.L. et al. (2024). 

 

Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >