İmparator Marcus Aurelius büstü. İstanbul Arkeoloji Müzeleri. C: Wikimedia Commons

MS 2. yüzyılda İmparator Marcus Aurelius’un dünyası karmakarışıktı. Tuna sınırı boyunca Cermen kabilelerine karşı uzun ve kanlı bir savaşa girerken, büyük bir veba salgını Batı Avrupa’yı kasıp kavuruyordu. Bu sıkıntıların yanı sıra yaşlılık ve ölüm düşünceleriyle karşı karşıya kalan imparator, teselliyi felsefede aradı.

Hayatı boyunca, özellikle de askeri seferler sırasındaki tuhaf anlarda kişisel mücadelelerini, felsefi inançlarını ve daha iyi bir yönetici ve insan olmaya dair içgörülerini not etti. İç gözlemin bu samimi ifadesinden, yaşam ve insanlık durumu üzerine düşünen 12 kitap ortaya çıktı. Toplamda bu koleksiyon “Kendime Düşünceler (İng. Meditations) ” olarak adlandırıldı.

“Bir emanete ihanet etmene, utanma duygunu kaybetmene ya da nefret, şüphe, kötü niyet veya ikiyüzlülük göstermene neden olan bir şeyi asla sana iyilik olarak görme.” Marcus Aurelius (III,7)

Filozof İmparator

MS 121 yılında Roma’da aristokrat bir ailenin çocuğu olarak dünyaya gelen Marcus Aurelius, retorik ve felsefe alanında mükemmel bir eğitim aldı. Yunanca öğrendi ve Homeros ve Euripides’ten rahatlıkla alıntılar yaptı. Belki de bu yüzden Kendime Düşünceler’i, Roma İmparatorluğu’nun resmi dili olan Latince yerine Yunanca yazmıştı.

Gençliğinde felsefeye, özellikle de antik çağda gelişen bir düşünce okulu olan Stoacılığa derin bir ilgi duydu. Temel ilkelerinden biri, içsel gücün geliştirilmesini ve kişinin kontrolü dışındaki şeyleri kabullenmesini vurguluyor. MÖ 300 yıllarında Atina’da Kıbrıslı Zenon tarafından kurulan Stoacılık, antik dünyanın önde gelen felsefelerinden biri haline geldi.

MS 139 yılı civarında, yaklaşık 18 yaşındayken yontulan Marcus Aurelius’un bu mermer heykeli, daha ünlü tasvirlerinin çoğunun aksine traşlı. C: T. Querrec/Rmn-Grands Palais

Bu felsefe, Cicero’yu önde gelen bilginlerden sayarak (ve Roma’daki Stoacılık hakkında iyi bir bilgi kaynağı) Antik Roma’da gelişti. Öncesinde köleleştirilmiş bir Yunan olan Epiktetos, Marcus Aurelius tarafından incelenen oldukça etkili bir Stoacı filozof olmuştu. Aslında “Kendime Düşünceler”, Epiktetos’un Enkheiridion (Kılavuz) adlı ahlaki ilkeler derlemesiyle bazı benzerlikler taşıyor.

Ancak Marcus Aurelius’un eseri Stoacılığın felsefi geleneğine kendi özgün sesini katıyor. Aurelius düşünce okuluna yöneldi ve algının gerçek bilginin temeli olduğuna inanmaya başladı. Mutluluk, erdemin uygulanması ve hayatın iniş çıkışları karşısında her zaman akıl tarafından yönlendirilmeyle bulunabilirdi.

Marcus Aurelius’un Kendime Düşünceler’i, daha geniş kitleler tarafından tüketilmekten ziyade bir iç gözlem biçimi olarak yazdığına inanılıyor. Girişler açık özdeyişlerden ikna edici tezlere kadar çeşitlilik gösteriyor ve Stoacı felsefe etrafında düzenlenen temalarla bazı kalıplar tanımlanmış olsa da, eserin kesin bir organizasyonu yok. Genel olarak Kendime Düşünceler’in Romalı bir imparatorluk bireyinin Stoacı olarak yaşamasının nasıl bir şey olduğuna dair özel bir pencere açtığı kabul ediliyor.

“İnsanlar birbirleri için vardır. Onları eğitebilir ya da onlara katlanabilirsiniz.” Marcuas Aurelius (VIII, 59)

Minnettarlıkla

Eser, Marcus Aurelius’un hayatı boyunca kendisini olumlu yönde etkileyen herkese teşekkür ettiği bir tür hesaplaşma olarak başlıyor. Örneğin, kendisini batıl inançlardan ve ahlaksızlıktan uzak tuttukları ve daha sade ve erdemli bir yaşama yönelttikleri için hocalarına teşekkür ediyor. Bu öğretmenlerden en önemlisinin, aceleci karakterini düzelten ve onu Stoacı filozoflarla tanıştıran Quintus Junius Rusticus olduğunu hatırlıyor.

Tuna’dan Yansımalar – Carnuntum Harabeleri

Carnuntum kalıntıları. İmparator Traianus bu şehri Yukarı Pannonia’nın başkenti yapmıştı. Marcus Aurelius 171 ile 175 yılları arasında burada yaşadı. C: Wikimedia Commons

Marcus Aurelius, 17 yaşında geldiği Roma’daki saray hayatını da anıyor. Üvey babası, dönemin imparatoru Antoninus Pius, mütevazı bir yaşam tarzına sahipti ve bu nedenle genç Marcus Aurelius görkemli kıyafetler ve lüks yaşam dünyasına çekilmedi; kişisel bir koruması bile yoktu. Geleceğin imparatoru, üvey babasının imparatorluğu yönetme konusundaki kararlılığına ve onun sakin ama kararlı kişiliğine hayrandı.

Marcus Aurelius MS 161 yılında tahta çıktı ve 169 yılında Lucius’un ölümüne kadar üvey kardeşi Lucius Verus ile birlikte ülkeyi yönetti. Marcus Aurelius doğrudan bir imparator olarak yaşamını yansıtmasa da, sorumluluklarının ağırlığı ve adaleti koruma ihtiyacı gibi önemli konulara değiniyor. Yönettiği insanların çıkarına en uygun kararları vermesi gerektiğinin farkındaydı. Şöyle yazar: “Her güne kendine şunu söyleyerek başla: Bugün müdahaleyle, nankörlükle, küstahlıkla, sadakatsizlikle, kötü niyetle ve bencillikle karşılaşacağım… Bunların hiçbiri bana zarar veremez, çünkü kimse beni aşağılayıcı şeylere bulaştıramaz.”

Aurelius, gücün bir yük ve baştan çıkarıcı olabileceğini kabul ediyor, kibirden kaçınmanın ve otorite karşısında alçakgönüllülüğü korumanın önemini vurguluyor. Ayrıca, zor durumlarla nasıl başa çıkılacağı, iç huzurun nasıl korunacağı ve engeller karşısında kişinin amacına nasıl odaklanacağı konusunda içgörüler sunuyor.

İmparatorluk Portresi. 153-154 yıllarında basılan bir Roma altın sikkesinde sakallı imparator Marcus Aurelius’un profili tasvir edildi.

“Hareketlerinizde dikkatsizlik yok. Sözlerinizde kafa karışıklığı yok. Düşüncelerinizde kesinlik yok. Kendi ruhunuza çekilmek ya da ondan kaçmaya çalışmak yok.” Marcus Aurelius (VIII, 51)

Kişiselleşmek

Daha kişisel gözlemleri arasında onu rahatsız eden şeyler de var. Çoğu insanın seviyor göründüğü şeylerden nefret ettiğini kabul ediyor. Örneğin gladyatör oyunları onu tiksindiriyor; seks “kısa bir nöbete” indirgeniyor. Ve insanların senatörler ve imparatorlar tarafından giyilen mor cüppelerden neden etkilendiğini anlamıyor, oysa bunlar sadece “kabuklu deniz hayvanlarının kanıyla boyanmış koyun yünü”.

Kendisine hatırlattığı gibi: “Bu beni her zaman şaşırtmaya devam ediyor: Hepimiz kendimizi diğer insanlardan daha çok seviyoruz ama onların fikirlerini kendi fikirlerimizden daha çok önemsiyoruz.”

Pagan bir imparatorun günümüze ulaşan tek atlı heykeli Marcus Aurelius’u tasvir ediyor. Roma’daki Capitoline Müzeleri’nde. C: Wikimedia Commons

Antonius Pius’un kızı olan karısı Genç Faustina’ya son derece minnettar olmasına rağmen, yazılarında aile küçük bir rol oynuyor. Onu “çok itaatkar, çok şefkatli ve çok sade” olarak tanımlıyor. Diğer çağdaş kaynaklar Faustina’ya karşı bu kadar nazik değil. Cassius Dio gibi tarihçiler onu yakışıklı askerler ve gladyatörlerle zina yapmakla suçladı. Ancak Marcus Aurelius yazılarında onun için sadece iyi sözler söyledi. İkilinin birlikte 13 çocuğu oldu, ancak sadece altısı çocukluk dönemini atlatabildi. Faustina 175 yılında öldüğünde, imparator bu kaybın yasını tuttu. Karısını Roma’daki Hadrianus Mozolesi’ne gömdürdü.

“Dürüst, namuslu, saygılı, ciddi, süssüz, adaletten yana, saygılı, nazik, sevecen olun ve görevinizi istekle yapın … Buradaki varlığımızın tek ödülü lekesiz bir karakter ve bencil olmayan eylemlerdir.” Marcus Aurelius (VI, 30)

Savaş ve Ölüm

Marcus Aurelius, Tuna Nehri kıyısındaki askeri kampından geceler boyu yazarak, savaşın doğası da dahil olmak üzere daha karanlık konulara yöneliyor. Çeşitli noktalarda savaşın dehşet verici gerçekliğine dikkat çekiyor: “Siz hiç kopmuş bir el ya da ayak ya da kesik bir baş gördünüz mü, ait olduğu bedenden uzakta bir yerde öylece yatarken… ?”

Ancak gün ağardığında bu düşünceler kaybolur ve gerçeklik hakim olur. Geceleri filozof, gündüzleri askeri lider olmalıdır. Kendisi bunun her zaman kolay olmadığını kabul ediyor. “Şafak vakti, yataktan kalkmakta zorlandığında, kendine şunu söyle: ‘Bir insan olarak işe gitmeliyim, her ne kadar battaniyenin altına sokulmak tercih edilebilir olsa da.’

Büyük İskender, Caesar ve Pompeius gibi geçmişin büyük generalleri ve yankı uyandıran zaferlerine rağmen “onların da bu hayattan nasıl göçtükleri” üzerine düşünceler de var. Ayrıca Vezüv Yanardağı’nın külleri altında boğulan Pompeii ve Herculaneum’un isimsiz sakinlerinden de bahsediliyor.

Marcus Aurelius, Kendime Düşünceler’de yaşamın geçici doğasıyla ilgili olarak üç kayıp şehirden bahsediyor: Her ikisi de MS 79 yılında Vezüv Yanardağı’na gömülen Pompeii ve Herculaneum; ve MÖ 373 yılında deniz tarafından yutulan Yunanistan’ın Achaea bölgesindeki Helike.

Kendime Düşünceler boyunca Marcus Aurelius, neredeyse saplantılı bir şekilde, bu kısa hayatta herkesin nihayetinde aynı kaderi paylaştığı fikrini tekrarlıyor: ölüm. “İnsan hayatları kısa ve önemsizdir,” diye yazıyor. “Dün bir damla meni; yarın mumyalama sıvısı, kül.”

“Hayat kısa. Söylenecek tek şey bu. Şu andan alabildiğini al. Her birimiz sadece şu anda, bu kısa anda yaşıyoruz.” Marcus Aurelius (III,10)

Huzur Bulmak

Her şeyden önce, hayatın ne kadar çabuk geçtiğini düşünen imparatorun en büyük arayışı iç huzuru bulmaktı: “Varoluş bir nehir gibi yanımızdan akıp gidiyor: ‘Ne’ sürekli akış halinde, ‘neden’in ise binlerce çeşidi var.” Bu geçiciliğin ışığında, en iyi yolun her şeyi hayatınızda yaptığınız son şeymiş gibi yapmak olduğunu belirtiyor.

Yine de ölüm, Marcus Aurelius’a bir tür özgürleşme, pek çok kişinin onun tanıdığı tek değer olan rasyonel erdem ve ahlaki iyiliği görmezden geldiği bir dünyadan kopma şansı sunuyor. Filozof-imparatorun gerçek dramı, insanları sevmeye çalışmasıydı: “Sizin için takdir edilen şeyler; bunlarla barışık olmayı kendine öğret. Ve bunları seninle paylaşanlara sevgiyle davran. Gerçek sevgiyle.”

Bütün bunları Marcus Aurelius acı çekmeden ve umutsuzluğa kapılmadan kendi kendine anlatıyor. Ölüm bile şükranla kabul edilmeliydi:

Bütün bunları Marcus Aurelius kendisine acı çekmeden ve umutsuzluğa kapılmadan söyler. Ölüm bile şükranla kabul edilmelidir: “Ölümü küçümsemeyin, onu hoş karşılayın.” Ölüm doğal düzenin bir parçası, diye düşünüyor ve onu şöyle tasvir ediyor: “olgunlaşan ve düşen bir zeytin / Annesine şükreden, üzerinde büyüdüğü ağaca teşekkür eden.” Ölümü “neşeyle ve hakikatle, kalbinizin derinliklerinden tanrılara şükranla” kabul etmeniz gerektiğini söylüyor.

İmparatorun külleri, Marcus Aurelius 180 yılında öldükten sonra yakıldı ve kalıntıları Roma’daki Hadrianus Mozolesi’ne defnedildi. C: Wikimedia Commons

Marcus Aurelius 17 Mart 180’de 58 yaşında veba kurbanı olarak öldüğünde ardında silinmez bir iz bıraktı. Yazıları, Prusya’nın Büyük Frederick’inden ABD Başkanı Bill Clinton’a kadar devlet başkanlarının ilgisini çekti. Çin’in 2003-2013 yılları arasındaki başbakanı Wen Jiabao, Kendime Düşünceler’i yüzden fazla kez okuduğunu iddia ettiğinde, eser ülkenin en çok basılan Yunan klasiklerinden biri haline geldi. Dünyanın dört bir yanındaki okurlar, metni yeniden gözden geçirmeyi ve içindeki dersleri kendilerine hatırlatmayı bir gelenek haline getirdi.

“Sadece dikkatini ver ve kendi beklentilerini karşılamaya karar ver.”Marcus Aurelius (VII,58)

National Geographic. 16 Kasım 2023.

Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >