Tarihteki medeniyetlerin çöküşünü incelemek bize bugün ne kadar riskle karşı karşıya olduğumuzu söyleyebilir. Endişe verici şekilde, günümüzdeki işaretler kötüleşiyor.

Bu yazı, Cambridge Üniversitesi’ndeki Varoluşsal Risk Çalışma Merkezi’nde araştırmacı olan Luke Kemp’in BBC Future’da yazdığı makalenin bir çevirisi.

Büyük medeniyetler başkaları tarafından çökertilmez, kendi yaşamlarına kendileri son verir.

Tarihçi Arnold Toynbee, 12 ciltlik magnum opus Tarih Araştırma Çalışması’nı böyle sonuçlandırıyor. Bu çalışma, 28 farklı medeniyetin yükseliş ve çöküşünün incelenmesinden oluşuyor.

Toynbee bazı açılardan haklıydı: medeniyetler genellikle kendi düşüşlerinden sorumludur. Bununla birlikte, kendi kendilerini imha etmelerine genellikle başkaları tarafından yardım edilir.

Örneğin Roma İmparatorluğu, aşırı genişleme, iklim değişikliği, çevresel bozulma ve zayıf liderlik dahil birçok hastalığın kurbanı olmuştu. Fakat aynı zamanda, 410’da Vizigot’lar ve 455’te Vandallar tarafından yağmalanmıştı.

Çöküşler çoğu zaman hızlı gerçekleşir ve büyüklük bu çöküşe bağışıklık sağlamaz. Roma İmparatorluğu 390 yılında 4,4 milyon kilometrekareyi kaplıyordu. Bu alan beş yıl sonra 2 milyon kilometrekare seviyesine düştü. 476 yılında ise imparatorluğun kapladığı alan sıfırdı.

Tarihsel uygarlıkların yükselişi ve çöküşü bize kendimiz hakkında ne söyleyebilir? Bir çöküşü hızlandıran veya geciktiren kuvvetler nelerdir? Ve bugün benzer kalıplar görüyor muyuz?

Geçmiş medeniyetlere bakmanın ilk yolu, ömürlerini karşılaştırmaktır. Bu zor olabilir, çünkü kesin bir medeniyet tanımı ya da doğumları ve ölümleriyle ilgili kapsamlı bir veri tabanı yok.

Aşağıdaki grafikte Kemp, çeşitli uygarlıkların ömrünü karşılaştırdı. Tarımlı bir toplum, birden fazla şehir, coğrafi bölgesinde askeri hakimiyet ve sürekli bir siyasi yapı olarak tanımlamakta. Bu tanım göz önüne alındığında, tüm imparatorluklar medeniyettir, ancak tüm medeniyetler imparatorluk değildir. Veriler, imparatorlukların büyümesi ve küçülmesi üzerine yapılan iki çalışmadan (MÖ 3000-600 ve MÖ 600 – MS 600 için) ve eski uygarlıkların gayrı resmi, nüfus kaynaklı bir anketinden elde edildi.

Çöküş hızlı ve kalıcı bir nüfus kaybı, kimlik ve sosyo-ekonomik karmaşıklık olarak tanımlanabilir. Kamu hizmetleri parçalanıp dağılıyor, hükümetin şiddet üzerindeki kontrolünü kaybetmesiyle ortaya çıkıyor.

Neredeyse tüm uygarlıklar bu kaderle karşı karşıya kaldı. Bazıları Çin ve Mısır gibi kurtarıldı veya dönüştürüldü. Paskalya adasında olduğu gibi diğer çöküşler de kalıcıydı. Bazen Roma’nın çöküş merkezindeki şehirler yeniden canlanır. Maya harabeleri gibi diğer durumlarda ise, gelecekteki turistler için bir anıt mezar olarak terk edilir.

Bu bize küresel modern uygarlığın geleceği hakkında neler söyleyebilir? Tarım imparatorluklarından alınan dersler, 18. yüzyıl sonrası sanayi kapitalizmine uygulanabilir mi?

Kemp öyle olduğunu iddia ediyor. Geçmiş ve şimdiki toplumlar sadece insan ve teknolojiden oluşan karmaşık sistemlerdi. “Normal kazalar” teorisi, karmaşık teknolojik sistemlerin düzenli olarak başarısızlığa yol açtığını gösteriyor. Dolayısıyla çöküş, boyutları ve aşamalarından bağımsız olarak medeniyetler için normal bir fenomen olabilir.

Şimdi teknolojik olarak daha gelişmiş olabiliriz. Ancak bu, atalarımıza zarar veren tehditlere karşı bağışıklığımız olduğumuza inanmak için çok az neden veriyor. Yeni ortaya çıkan teknolojik yeteneklerimiz bile bu yeni ve benzeri görülmemiş zorlukları karıştırıyor.

Ölçeğimiz artık daha küresel, ancak çöküş, hem imparatorluklarda hem de küçük krallıklarda benzer şekilde gerçekleşti. Daha büyük boyutun toplumsal çözülmeye karşı zırh olduğuna inanmak için hiçbir neden yok. Sıkı kenetlenmiş, küreselleşmiş ekonomik sistemde, eğer bir şey olursa, krizin yayılma olasılığı daha yüksek.

Önceki medeniyetlerin kaderi, geleceğimiz için bir yol haritası olabilirse, bize ne anlatabilir? Bir yöntem, tarihi çöküşlerden önceki eğilimleri incelemek ve bugün nasıl ortaya çıktığını görmek.

Çökmelerin neden gerçekleştiğine dair kabul edilmiş tek bir teori olmasa da, tarihçiler, antropologlar ve diğerleri aşağıdakileri de içeren çeşitli açıklamalar öneriyor:

İklim değişikliği: İklimsel stabilite değiştiğinde, sonuçlar feci olabilir, bu da mahsulün bozulmasına, açlığa ve çölleşmeye neden olur. Anasazi’nin, Tiwanaku medeniyetinin, Akadların, Mayaların, Roma İmparatorluğunun ve diğerlerinin yıkılışı, genellikle kuraklık gibi ani iklim değişiklikleriyle denk geliyor.

Çevresel bozulma: Çöküş, toplumlar çevrelerinin taşıma kapasitesini aştığında ortaya çıkabilir. Çok satan kitapların konusu olan bu ekolojik çöküş teorisi, aşırı ormansızlaşma, su kirliliği, toprak bozulması ve çökeltme sebepleri olarak biyolojik çeşitliliğin kaybına işaret ediyor.

Eşitsizlik ve Oligarşi: Zenginlik ve siyasi eşitsizlik, oligarşi ve liderler arasındaki gücün merkezileşmesi gibi toplumsal parçalanmanın temel itici güçleri olabilir. Bu sadece sosyal sıkıntıya neden olmakla kalmıyor, aynı zamanda bir toplumun ekolojik, sosyal ve ekonomik sorunlara cevap vermesini de engelliyor.

Cliodynamics alanı eşitlik ve demografi gibi faktörlerin politik şiddet ile nasıl ilişkili olduğunu modelliyor. Önceki toplumların istatistiksel analizi, bunun döngüler halinde gerçekleştiğini gösteriyor. Nüfus arttıkça, emek arzı, talebi aşar, işçiler ucuzlaşır ve toplum aşırı yüklenmiş hale gelir. Bu eşitsizlik kolektif dayanışmayı baltalıyor ve ardından siyasi türbülans geliyor.

Karmaşa: Çöküş uzmanı ve tarihçisi Joseph Tainter, toplumların nihayetinde kendi birikmiş karmaşıklıkları ve bürokrasilerinin ağırlığı altında çöküşünü öneriyor. Toplumlar, yeni sorunların üstesinden gelmek için karmaşıklık içinde büyüyen sorun çözen kolektiflerdir. Bununla birlikte, karmaşıklıktan elde edilen getiriler sonunda azalan getiriler noktasına ulaşır. Bu noktadan sonra çöküş gerçekleşir.

Artan karmaşıklığın bir başka ölçüsü ise Yatırımın Enerji Geri Dönüşü (EROI). Bu, bir kaynak tarafından elde edilen enerjiye göre üretilen enerji miktarı arasındaki oranı ifade ediyor. Karmaşıklık gibi, EROI’nin azalan bir dönüş noktası olduğu görülüyor. Politik bilim insanı Thomas Homer-Dixon, Down Upside adlı kitabında, Roma İmparatorluğu’ndaki çevresel bozulmanın temel enerji kaynağından EROI’nin düşmesine yol açtığını gözlemledi: buğday ve yonca ekinleri. İmparatorluk, EROI’lerinin yanına düşmüştü. Tainter ayrıca, Mayalar da dahil olmak üzere çöküşün baş suçlusu olarak bunu gösteriyor.

Dış şoklar: Başka bir deyişle, “dört atlı”: savaş, doğal afetler, açlık ve veba. Mesela Aztek İmparatorluğu İspanyol işgalciler tarafından sona erdirildi. Erken tarım devletlerinin çoğu ölümcül salgınlar yüzünden tükendi. Surlarla çevrilmiş yerleşimlerde büyükbaş hayvanların ve insanların konsantrasyonu ile birlikte kötü hijyenik koşullar, hastalık salgınlarını kaçınılmaz ve yıkıcı hale getirmişti. Bazen ise felaketler birleşiyordu, İspanyolların Amerika’ya salmonella hastalığını getirmesi gibi.

Rastgelelik ve kötü şans: İmparatorluklara ilişkin istatistiksel analiz, çöküşün rastgele ve yaşından bağımsız olduğunu gösteriyor. Evrimsel biyolog ve veri bilimcisi Indre Zliobaite ve meslektaşları, türlerin evrim kaydında da benzer bir örnek gözlemledi. Bu görünür rastgeleliğin ortak bir açıklaması “Kırmızı Kraliçe Etkisi”dir: Eğer türler sürekli olarak sayısız rakiple birlikte değişen bir ortamda hayatta kalmak için savaşıyorlarsa, neslinin tükenmesi tutarlı bir olasılıktır.

Kitapların ve makalelerin bolluğuna rağmen, medeniyetlerin neden çöktüğü konusunda kesin bir açıklamamız yok. Bildiğimiz şey şu: Yukarıda vurgulanan faktörlerin tümü katkıda bulunabilir. Çökme, strese üretici bileşiklerin toplumsal başa çıkma kapasitesini aşması durumunda bir devrilme noktası olayıdır.

Çöküş şansımızın düşüp düşmediğini görmek için bu tehlike göstergelerini inceleyebiliriz. İşte son birkaç on yılda ölçülen dört olası metrik:

Sıcaklık, iklim değişikliği için net bir ölçümdür, GSYİH karmaşıklık için bir vekildir ve ekolojik ayak izi çevresel bozulmanın bir göstergesidir. Bunların her biri dik bir şekilde yükselişe geçti.

Eşitsizliğin hesaplanması daha zordur. Gini Endeksinin tipik ölçümü, eşitsizliğin küresel olarak biraz azaldığını göstermektedir (ülkeler arasında artmasına rağmen). Bununla birlikte, Gini Endeksi, yalnızca gelirdeki göreceli değişiklikleri ölçtüğü için yanıltıcı olabilir. Başka bir deyişle, 1 ve 100.000 dolar kazanan iki kişi gelirlerini iki katına çıkarırsa, Gini bir değişiklik göstermez. Fakat ikisi arasındaki boşluk 99,999 Dolardan 198,000 Dolara yükselmiş olur.

Bu nedenle Kemp, küresel olarak en tepedeki %1’lik gelir payını resmetti. Bu kesimin küresel gelir içindeki payı, 1980’deki yaklaşık %16’dan, bugün %20’ye yükseldi. Önemli olarak, servet eşitsizliği daha da kötü. Küresel zenginliklerin %1’lik payı 1980’lerde %25-30’dan, 2016’da yaklaşık %40’a yükseldi. Bu rakamlar denizaşırı vergi cennetine götürülen zenginliğin ve gelirin yakalanamadığı için gerçeğin daha da keskin olması muhtemel.

Çalışmalar, fosil yakıtlar için EROI’nin, ulaşılması en kolay ve en zengin rezervlerin tükenmesi nedeniyle zaman içinde istikrarlı bir şekilde azaldığını gösteriyor. Ne yazık ki, güneş enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarının çoğunda, büyük ölçüde enerji yoğunluğu ve nadir toprak metalleri ve bunları üretmek için gereken imalat nedeniyle, belirgin şekilde daha düşük bir EROI bulunur.

Bu, mevcut toplumsal refah seviyelerinin artık sürdürülemeyeceği bir noktaya düştüğü EROI’nin reddettiği gibi bir “enerji uçurumunun” olasılığını tartışmak için literatürün çoğunu yönlendirdi.

Esneklik ölçüleri

Biraz güven verici bir haber olarak, çöküş metrikleri resmin tamamı değil. Toplumsal esneklik çöküşü geciktirebilir veya önleyebilir.

Örneğin, küresel olarak “ekonomik çeşitlilik” (ülke ihracatının çeşitliliğinin ve karmaşıklığının bir ölçümü), Ekonomik Karmaşıklık Endeksi (ECI) tarafından ölçülen 1960’lı ve 1970’li yıllardan daha fazla. Uluslar, ortalama olarak, tek ihracat türlerine bir zamanlar olduğundan daha az güveniyor. Örneğin, yalnızca tarım ürünleri ihraç etmenin ötesinde çeşitlenen bir ulusun ekolojik bozulmaya veya ticari ortakların kaybına neden olma olasılığı daha yüksek. ECI ayrıca ihracatın bilgi yoğunluğunu da ölçer. Daha yetenekli popülasyonlar ortaya çıktıkça, krizlere cevap verme konusunda daha büyük kapasiteye sahip olabilir.

Benzer şekilde, yenilikler (kişi başına düşen patent başvurularına göre ölçülüyor) artmakta. Teoride, yeni teknolojiler iklim değişikliği gibi baskılara karşı hafifletilebilirse, uygarlığın çökmesi daha az hassas olabilir.

Ayrıca, “çöküşün” şiddetli bir felaket olmadan gerçekleşmesi de mümkün.

Yine de, bütün bu çöküş ve esneklik göstergelerine bir bütün olarak baktığımızda, halimizden memnun olmamamız gerektiği çok açık. Yenilikçi olmak ve felaketten uzaklaşmak için çeşitlendirme yeteneğimiz sayesinde iyimser olmanın bazı nedenleri var. Oysa dünya, önceki toplumların çöküşüne katkıda bulunan alanlarda kötüleşiyor. İklim değişiyor, zengin ve fakir arasındaki boşluk gittikçe genişliyor, dünya giderek daha karmaşık hale geliyor ve çevreye olan taleplerimiz gezegensel taşıma kapasitesini aşıyor.

Basamaksız merdiven

Hepsi bu değil. Endişe verici bir şekilde, dünya şimdi derinlemesine birbirine bağlı ve bağımlı. Geçmişte, çöküş bölgelerlee sınırlıydı. Bu geçici bir başarısızlıktı ve insanlar çoğu zaman tarım veya avcı-toplayıcı yaşam tarzlarına kolayca geri dönebiliyorlardı.

Birçokları için, erken devletlerin baskısından kurtulma anlamına geliyordu. Dahası, sosyal bozukluk sırasında mevcut olan silahlar ilkeldi: kılıçlar, oklar ve ara sıra ateşli silahlar.

Bugün, toplumsal çöküş daha tehdit edici bir olasılık. Bir çöküş sırasında bir devlete ve bazen de gruplara verilen silahlar, artık biyolojik ajanlardan nükleer silahlara kadar uzanıyor. Ölümcül otonom silahlar gibi yeni şiddet araçları yakın gelecekte mevcut olabilir. İnsanlar giderek daha fazla uzmanlaşmakta ve gıda ve temel malların üretimi ile bağlantısı kesilmekte. Değişen bir iklim, basit tarım uygulamalarına dönme yeteneğimizi onarılamayacak derecede zarar verebilir.

Medeniyeti zayıf inşa edilmiş bir merdiven olarak düşünün. Tırmanırken, kullandığınız her adım kaybolur. Birkaç basamak yüksekliğinden bir düşüş idare edilebilir. Ancak tırmandıkça, düşüş mesafesi artar. Sonunda, yeterli bir yüksekliğe ulaştığınızda, merdivenden herhangi bir düşüş ölümcül olur.

Nükleer silahların yayılmasıyla birlikte, bu uygarlık hızına zaten ulaşmış olabiliriz. Herhangi bir çöküşün kalıcı olma riski var. Nükleer savaş kendi içinde varoluşsal bir riskle sonuçlanabilir: ya türlerimizin tükenmesi ya da Taş Devrine uzanan kalıcı bir mancınık.

Ekonomik olarak daha güçlü ve esnek hale gelirken, teknolojik yeteneklerimiz aynı zamanda hiçbir medeniyetin üstesinden gelmek zorunda olmadığı benzeri görülmemiş tehditler sunuyor. Örneğin, karşılaştığımız iklimsel değişiklikler, Maya veya Anazasi’yi düzenleyenlerden farklı bir niteliktedir. Küresel, insan odaklı, daha hızlı ve daha şiddetli.

Kendi empoze ettiğimiz harabeye yardım, düşman komşulardan değil, kendi teknolojik güçlerimizden gelecektir. Çöküş, bizim durumumuzda bir ilerleme tuzağı olacaktır.

Medeniyetimizin çöküşü kaçınılmaz değil. Tarih bunun muhtemel olduğunu öne sürüyor, ancak geçmiş toplumların yıkımlarından bir şeyler öğrenebilmenin benzersiz avantajına sahibiz.

Ne yapılması gerektiğini biliyoruz: emisyonlar azaltılabilir, eşitsizlikler seviyeli olabilir, çevresel bozulma tersine çevrilebilir, inovasyon serbest bırakılılabilir ve ekonomiler çeşitlendirilebilir. Politika önerileri orada. Sadece politik irade eksik. Ayrıca toparlanmaya da yatırım yapabiliriz. Felaketten sonra, gıda ve bilgi sistemlerinin geri kazanılma kabiliyetini geliştirmek için hali hazırda gelişmiş fikirler var. Tehlikeli ve yaygın olarak erişilebilir teknolojilerin yaratılmasından kaçınılması da önemlidir. Bu adımlar, gelecekteki bir çöküşün geri dönüşümsüz olma ihtimalini azaltacaktır.

---

BBC. Luke Kemp. 19 Şubat 2019.