Blog

Dişi bir yetişkin, taş aletler kullanarak fındık kırarken, 1 yaşındaki dişi bir bebek ve 8 yaşındaki genç bir erkek onu izliyor. (C: Tetsuro Matsuzawa)

Yeni bir araştırma, insan dilinin ve teknolojik kültürünün temelini oluşturan yeteneklerin, milyonlarca yıl önce, henüz insan ataları ile büyük maymunlar birbirinden ayrılmadan evrimleşmiş olabileceğini öne sürüyor. Söz konusu bulgular, 5 Aralık 2024 tarihinde PeerJ dergisinde yayımlandı.

İnsan davranışları diğer hayvanlara kıyasla daha karmaşık. Bunun nedeni, konuşulan dil veya alet yapımı gibi genellikle ayrıntılı davranış dizilerinin üretilmesi gibi yeteneklerimiz. Bu tür karmaşık diziler, belirli eylemleri doğru sırayla yapma, hareketleri anlamlı parçalara ayırma ve birbirinden uzakta gibi görünen adımlar arasındaki ilişkileri kavrayabilme becerisini içeriyor.

Bir fincan çay veya kahve yapmak gibi göreceli olarak basit bir insan davranışında bile, örneğin suyu fincana dökmeden önce suyu kaynatmak gibi belirli eylemleri doğru sırayla gerçekleştirmek gerekir. Bu tür görevleri çözülmesi daha kolay parçalara ayırırız (örneğin suyu kaynat, poşet çayı hazırla gibi), bu parçalar da aslında “tut”, “çek”, “çevir”, “dök” gibi bireysel eylemlerden oluşur.

Önemli olan, birbirine ilişkin eylemleri bazen diğer davranış parçalarıyla ayırabilmemizdir. Örneğin, süt döküldüyse devam etmeden önce durup dökülen sütü temizleriz. Davranışları bu şekilde esnek bir şekilde organize etme yeteneğinin sadece insanlara özgü olup olmadığı veya diğer primatlarda da mevcut olup olmadığı bilinmiyordu.

Bu yeni çalışmada araştırmacılar, en yakın akrabalarımız olan vahşi şempanzelerin alet kullanırken sergiledikleri eylem dizilerini mercek altına aldı. Amaç, şempanzelerin bu eylemleri basit, otomatik tepkiler dizisi şeklinde mi yoksa insanlarda olduğu gibi planlı ve esnek bir şekilde mi organize ettiği sorusuna cevap bulmaktı. Çalışma, Oxford Üniversitesi öncülüğünde Birleşik Krallık, ABD, Almanya, İsviçre ve Japonya’dan uluslararası bir ekibin işbirliğiyle yürütüldü.

Taş kullanarak fındık kıran bir erkek şempanze. (C: Dora Biro)

Gine’nin Bossou ormanlarında yaşayan vahşi şempanzelerin onlarca yıl boyunca kaydedilen video görüntülerini inceleyen ekip, şempanzelerin sert kabuklu yemişleri çekiç ve örs olarak kullandıkları taşlarla kırma süreçlerine odaklandı. Bu davranış, vahşi doğada herhangi bir hayvan için belgelenmiş en karmaşık doğal alet kullanımı örneklerinden biri olarak kabul ediliyor.

Araştırmacılar, şempanzelerin ceviz kırarken gerçekleştirdikleri “cevizi kavrama”, “bir elden diğerine aktarma” veya “örsün üzerine yerleştirme” gibi binlerce eylemi kaydettiler. Toplamda 300’den fazla ceviz kırma denemesinden 8.260 civarında eylem analiz edildi.

Gelişmiş istatistiksel modellerle yürütülen analizler, şempanzelerin ardışık eylemleri arasında, insan davranışlarında görülen ilişkilere benzer bir düzen olduğunu gösterdi. Yetişkin şempanzelerin yarısının, eylemlerini birer refleks zincirinden öteye taşıyarak sonraki adımlarla ilişkili şekilde sıraladığı görüldü. Bu da şempanzelerin eylem dizilerini önceden planladığına ve performanslarını süreç içerisinde uyarladığına dair daha fazla kanıt sağlıyor.

Bu ilişkilerin eylemlerin organizasyonu sırasında nasıl ortaya çıktığını anlamak bu araştırmanın bir sonraki temel hedefi olacak. Bu kapsamda şempanzelerin aletlerini yeniden ayarlamak için eylemlere ara vermesi ya da biriktirdiği cevizleri toplu halde kırması gibi davranışlar da mercek altına alınacak. Böylece, insanlarda gördüğümüz teknik esnekliğin şempanzelerde de bulunduğuna dair ek kanıtlar elde edilebilir.

Ayrıca, çoğu şempanzenin eylemlerini tekrar edilebilir “parçalara” ayırarak insana benzer bir strateji izlediği görülüyor. Ancak bu durum tüm bireyler için geçerli değil; bireyler arasındaki bu farklılık, davranışları organize etme stratejilerinin insanlarda olduğu kadar evrensel olmayabileceğine işaret ediyor.

Taş kullanarak fındık kıran bir erkek şempanze. (C: Dora Biro)

Daha önce Oxford Üniversitesi Biyoloji Bölümü’nde, şimdi ise Max Planck Hayvan Davranışı Enstitüsü’nde bulunan baş araştırmacı Dr. Elliot Howard-Spink, “Bireysel eylemleri esnek bir şekilde alet kullanım davranışlarına göre organize etme yeteneği, muhtemelen insanların küresel ölçekteki başarısının anahtarı oldu. Bulgularımız, insan ardışık davranışlarının temel yönlerinin, insanların ve şempanzelerin son ortak atasından önce evrimleşmiş olabileceğini ve daha sonraki hominin evrim sürecinde daha da geliştirildiğini düşündürüyor,” diye belirtiyor.

Cenevre Üniversitesi’nden eş-kıdemli araştırmacı Prof. Thibaud Gruber, insan evriminde dil ve taş alet kullanımının birlikte evrimi üzerine artan bir ilgi olduğundan bahsediyor. Gruber’e göre, bulgular erken hominin taş alet kullanımına dair bağlantıları netleştirse de dil gibi diğer karmaşık davranışların evrimiyle nasıl ilişkili olduğunu anlamak için daha fazla araştırmaya ihtiyaç var.

Rochester Üniversitesi’nden eş-kıdemli araştırmacı Prof. Dora Biro ise, Batı Afrika şempanzelerinde taş alet kullanımı gibi vahşi hayvanlarda kültürel davranışların korunmasının önemine dikkat çekiyor. Vahşi şempanzelerin ve kültürlerinin kritik derecede tehdit altında olduğunu, ancak kendi evrimsel tarihimiz hakkında en yakın akrabalarımızdan öğreneceğimiz daha çok şey olduğunu vurguluyor.

Birçok büyük maymunun becerikli ve teknik besin arama davranışları sergilediği göz önüne alınırsa, bu karmaşık davranış dizilerini oluşturma kapasitesinin, diğer maymun türlerine de yayılmış olması muhtemel. Bu teoriyi doğrulamak için daha fazla araştırmaya ihtiyaç var ve ekip bu doğrultuda çalışmaya devam etmeyi hedefliyor.

Araştırmacılar, gelecekte şempanzelerin alet kullanımı sırasındaki eylemleri nasıl daha üst düzey “parçalara” grupladığını da incelemeyi planlıyor. Bu sayede, şempanzelerin alet kullanım davranışlarını üretirken uyguladıkları kurallar daha iyi anlaşılacak, bu yapıların gelişim sürecinde nasıl ortaya çıktığı ve yetişkinlik boyunca nasıl şekillendiği aydınlatılacak.

Oxford Üniversitesi. 5 Aralık 2024.

Makale: Howard-Spink, E., Hayashi, M., Matsuzawa, T., Schofield, D., Gruber, T., Biro, D. (2024).

Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >