Valencina bölgesindeki bu megalitik mezarda çoğu kadın olmak üzere 20 kişinin kalıntıları zincifre tozuyla kaplanmış. C: Álvaro Fernández Flores and Leonardo García Sanjuán

5.000 yıl önce, şimdi Güney İspanya olarak bilinen bir yerde, özel bir kadın grubu, deniz kabuğu, fildişi ve kehribardan yapılmış on binlerce boncukla süslenen tören elbiselerini giydi. Belki de bir kalabalık önünde, ilahiler ve davul ritimlerine uyarak, bu kâhin benzeri figürler parlak kırmızı bir toz yığınının üzerine eğildiler. Sonra bu parçacıkları soludular veya belki de bir iksirde karıştırılmış şekilde içtiler.

Zincifre adı verilen bir mineralden elde edilen madde onları titreme ve hezeyanla birlikte ateşli bir transa sokabilirdi. Zihin değiştiren bu yolculukta kadınlar, tozun gücünün ana element bileşeni olan zehirli metal cıvadan geldiğinin farkında olmadan tanrılarla bağlantı kurmuş ve toplumlarının geleceğini tahmin etmiş olabilirler.

Kadınlar yaşamları boyunca bu ritüelleri tekrarladıkça vücut dokularında zehir birikiyordu. Binlerce yıl sonra arkeologlar, bu kadınların ve kendi topluluklarından diğerlerinin kemiklerindeki cıva miktarını ölçerek, sağlık uzmanlarının bugün kabul edilebilir olarak değerlendirdiği değerlerin kat kat üzerinde olduğunu ortaya çıkardılar.

Görünüşe göre Valencina adı verilen bu Tunç Çağı bölgesinde, MÖ 2.900 ile 2.650 yılları arasında ritüel liderleri, törenler veya büyü için kasıtlı olarak cıva bakımından zengin zincifre tüketiyorlardı. Yeni yapılan bir araştırmaya göre, diğer topluluk üyeleri de pigmentle çalışırken veya çevre kirliliği nedeniyle kazara bunu tüketmişti.

Chicago Illinois Üniversitesi’nden doktor ve toksik metaller uzmanı Jerrold Leikin, “Bunlar çok büyük seviyeler” diyor. Leikin genellikle maruz kalma miktarının doku gramı başına nanogram cıva olarak olduğunu görüyor ancak Valencina sonuçları gram başına mikrogram (1000 kat daha fazla) değer taşıyor. Araştırmaya dahil olmayan ancak diğer bölgelerdeki eski insanlarda cıvanın varlığını incelemek için arkeologlarla işbirliği yapan Leikin, “Önemli semptomların görülmesi beklenebilir” diyor.

Leikin, akrodinia (kronik cıva zehirlenmesinin tıbbi terimi) hastası olan Valencina halkının saçlarının dökülmüş olabileceğini ve vücutlarında döküntülerin ortaya çıkmış olabileceğini söylüyor. Bu insanlar, hafıza kaybı, yorgunluk ve olası böbrek yetmezliği yaşamış olabilirler. Hem hareketsizlik hem de düzgün hareket, titremeler, seğirmeler ve denge sorunları nedeniyle sekteye uğramış olabilir. Ayrıca cıva tozunu veya buharını soluyan herkes zatürreye veya akciğer iltihabına yakalanmış olabilir.

 

 

Mineral zincifre dünya çapında volkanik bölgelerde oluşuyor. C: Wikimedia Commons

çalışmanın baş yazarı ve Seville Üniversitesi’nden arkeolog Leonardo García Sanjuán, “Batı tıbbı cıvayı yasaklıyor… Bu bir numaralı halk sağlığı düşmanı gibi.” diyor. “Ancak gerçek şu ki, insanların cıva ile ilişkisinin tarihi oldukça karmaşık.”

Valencina halkı ve dünya çapındaki diğer toplumlar, en az 10.000 yıl öncesinden günümüze kadar, zayıflama veya ölüm riski taşıyan cıva bakımından zengin zincifreyi güzellik, büyü ve geleneksel tıp için kullandılar. Valencina topluluğunun yeni ölçülen, şaşırtıcı derecede yüksek cıva değerleri, bu parlak kırmızı maddenin bazı topluluklar için sosyal ve ruhsal açıdan ne kadar değerli olduğunun altını çiziyor.

Volkanik bölgelerde, kaynamaya yakın sıvılar kaya çatlaklarından aktığında zincifre, cıva ve kükürt birleşiminden oluşur. Vanderbilt Üniversitesi arkeoloğu Michelle Young, “Bu, diğer mineral türlerinde bulunmayan bu çok canlı rengi yaratır.” diyor. Antik And Dağları’nda zincifre kullanımını inceleyen ancak yeni çalışmaya dahil olmayan Young, elma şekeri kırmızısının çok eski zamanlardan beri insanları bu zehirli maddenin kullanımına çektiğini söylüyor.

Geçmiş halklar zincifreyi öğütüp yağ veya yumurta sarısı ile karıştırıp boya yaparlardı. Meksika, And Dağları ve İberya gibi yerlerde eski halklar, mezarların ve cesetlerin üzerine bu pigmenti püskürttüler; bu da onlara çarpıcı bir kırmızı renk verdi ve cesetlerin çürümesini yavaşlattı. Roma İmparatorluğu aristokratları duvarlarını “Pompeii kırmızısı” olarak bilinen zincifre türevi boyayla süslediler. Avrupalı ??Rönesans sanatçıları, allığa “vermilyon” adını verdiler ve onu, Titian’ın Meryem’in Göğe Kabulü gibi büyük portrelere ve dini sahnelere parlak kırmızıyı uygulamak için kullandılar.

Ancak bunun içindeki cıva zehirli ve Dünya Sağlık Örgütü’nün halk sağlığını tehdit eden on kimyasal maddesi arasında yer alıyor. Söz konusu madde; bağışıklık, sindirim ve sinir sistemlerini harap edebilir ve titreme, hafıza kaybı, baş ağrıları, kısmi körlük ve daha fazlasını tetikleyebilir.

Semptomlar; miktara, maruz kalma süresine ve cıvanın moleküler olarak nasıl bağlandığına bağlı olarak değişiyor. Örneğin, hamile insanlar organik form olan metil cıva ile kirlenmiş balıkları yediklerinde, toksin fetüslerine zarar verebilir. 1700’lü ve 1800’lü yıllarda şapkacılar sinirlilik, depresyon ve hezeyana neden olan bir tür cıva tuzu kullandılar ve bu da onlara “çılgın şapkacılar” olarak ün kazandırdı. Köpüklü barut renginde bir sıvı olan saf elemental form da ölümcül olabilir, ancak 21. yüzyıl yasaklanmasına kadar genellikle termometrelerde kullanılıyordu.

Bilim insanları öncelikle gıdalardaki ve endüstriyel ürünlerdeki cıva türlerini incelemiş olsa da, zincifre gibi jeolojik formların sağlık üzerindeki etkileri hakkında nispeten daha az bilgi sahibiler. Karayipler, Güney Afrika ve Tibet’teki kültürler, görünüşte büyülü etkileri nedeniyle hala zincifreyi yiyor veya kokluyor. Ve geleneksel Çin tıbbında yüzyıllardır şifacılar uykusuzluk, kalp çarpıntısı, beyin yaralanmaları ve diğer rahatsızlıkları tedavi etmek için zincifre, şifalı bitkiler ve hayvan parçalarını karıştırdı. Bu tariflerden yaklaşık 40’ı bugün hala kullanılıyor.

 

Bir sanatçı, boya yapmak için zincifre öğütüyor. C: Getty

Bu ilaçların canlı kemirgenler veya laboratuvarda yetiştirilen insan hücreleri üzerinde yakın zamanda yapılan testleri, zincifrenin bazı semptomları kimyasal olarak hafiflettiğini, ancak fazlasının zararlı olacağını gösterdi. 2018’de yayınlanan bir çalışma, potansiyel riskleri ve faydaları güvenli bir şekilde dengelemek için bu maddeleri alan hastaların daha fazla araştırılması ve dikkatli bir şekilde izlenmesi çağrısında bulundu.

Zincifre, geleneksel ilaçları kazara aşırı dozda kullanan, intihar girişiminde bulunan veya maddeyle güvenli olmayan koşullarda çalışan insanların hastanelere kaldırılmasına neden oldu. Antik bir vakaya dönecek olursak, Leikin ve Yale Üniversitesi’nden arkeolog Richard Burger tarafından yapılan bir çalışma, İnka ve And Dağları’ndaki diğer Kolomb öncesi toplumların vücutlarını ve eşyalarını zincifreyle boyamasına rağmen, bu tür bir ten temasına maruz kalmanın muhtemelen sadece hafif olumsuz etkilere sahip olduğu sonucuna vardı.

Valencina, zincifrenin önemli bir rol oynadığı arkeolojik yerlerden biri. Disneyland’ın iki katı büyüklüğündeki arkeolojik alan, İspanya’nın güneybatısındaki Sevilla’ya arabayla yaklaşık 20 dakika uzaklıkta yer alıyor. 20. yüzyılda arkeologlar, buranın kalıntılarını aralıklarla ortaya çıkardılar, ancak bu buluntular çoğunlukla inşaatla ilgili kurtarma operasyonları sırasında keşfedildi. Son yirmi yıldır arkeologlar mega alan olarak adlandırılan alanı anlamlandırmak için koleksiyonları ve kazıları yeniden ziyaret ettiler.

20. yüzyılda arkeologlar tarafından ara sıra keşfedildi , ancak esas olarak inşaatla ilgili kurtarma operasyonları sırasında. Son yirmi yıldır arkeologlar mega alan olarak adlandırılan alanı anlamlandırmak için koleksiyonları ve kazıları yeniden ziyaret ettiler. Durham Üniversitesi’nden Valencina buluntuları üzerinde çalışan ancak yeni cıva analiziyle ilgisi olmayan arkeolog Marta Díaz-Guardamino, bu son çalışma sayesinde malzeme zenginliğinin ve bölgenin muhteşem arkeolojisinin ortaya çıkarıldığını söylüyor.

Burada, MÖ 3. bin yılda İberyalılar taş anıtlar, büyük hendekler, olası tapınaklar ve mezarlar inşa ettiler. Ancak arkeologlar kalıcı evler ya da sıradan köy kalıntıları bulamadılar. Valencina muhtemelen bölgenin dört bir yanından insanların periyodik olarak törenler, toplantılar ve cenazeler için bir araya geldiği bir tür sığınak görevi görüyordu. 

Özellikle görkemli mezarlardan birinde, MÖ 2.900 ile 2.800 yılları arasında Afrika fil dişi ve kimyasal şarap ve esrar izleri taşıyan kil bir tabak gibi egzotik eşyalarla birlikte gömülen “Fildişi Kadın” adlı bir kişi bulunuyordu. Bir asır sonra inşa edilen başka bir taş oda, süslü boncuklu giysiler giymiş kahin benzeri kadınlar ve özellikle yıpranmış, artritik omurları, omuzları ve bacakları olan diğerleri de dahil olmak üzere 20 ölüyü barındırıyordu. Çoğunluğu kadınlara ait kalıntılar, kilden bir sunak ya da dikili taş gibi görünen bir şeyin etrafına yerleştirilmiş durumdaydı.

Díaz-Guardamino, her ikisinin de “Avrupa Tunç Çağı bağlamında son derece istisnai mezarlar” olduğunu söylüyor. Zengin eşyaların yanı sıra, “Bu mezarların her yerinde zincifre tozu var” Süper kırmızı, parlak toz gövdeleri, eserleri ve bazı iç yüzeyleri kaplıyor.

García Sanjuán, 2010’ların ortasında, kemiklerin moleküler yapılarında cıvanın da bulunup bulunmadığını test etmek için, genellikle eski ve modern penguenlerdeki kimyasal izleri inceleyen Kuzey Carolina Üniversitesi Wilmington paleontoloğu Steven Emslie ile birlikte çalıştı. Araştırmacılar, zincifrenin, ölüleri örtmek için kullanılmasının yanı sıra, onlar hayattayken vücutlarına nüfuz etmiş olabileceğinden şüpheleniyorlardı.

Emslie ve Seville Üniversitesi doktora öğrencisi Raquel Montero Artús, yaklaşık 6.300 ila 1.600 yıl önce kullanılan 23 İber bölgesinden insan kalıntılarındaki cıva değerlerini ölçtüler ve bulgularını 2015 ile 2022 yılları arasında bir dizi çalışmada yayınladılar. Valencina’dan gelen oranlar şaşırtıcıydı; çoğu bölgedeki cıva konsantrasyonlarından kat kat daha yüksekti.

Kasım 2023’te yayınlanan yeni çalışma için ekip Valencina’ya odaklandı ve 70 insan ve 22 hayvana yönelik ölçümler bildirdi. Bir kez daha sıra dışı cıva maruziyetini buldular.

Bulgularını mevcut sağlık kılavuzlarıyla karşılaştırmak zor, çünkü yaşayan insanlar üzerinde yapılan araştırmalar genellikle haftalar içinde alınan maddeleri yansıtan saçları ölçerken, kemikler yıllar içinde toksinleri biriktiriyor. Bir kişinin kemikleri saçlarına göre daha az cıva biriktirme eğiliminde. Valencina’da ölçülen insanların yüzde 65’inin kemik değerleri, ABD Çevre Koruma Ajansı’nın saçın gramı başına 1 mikrogram cıva olan güvenli eşiği aşan değerlere sahipti. Birkaç kişi 100 değerini aştı ve ikisi neredeyse 480’e ulaştı. Hatta bazı hayvanlarda ölçümler, çift veya üç haneli oranlara ulaştı. García Sanjuán, “cıvaya maruz kalmanın bu kadar yaygın olması dikkate değer” diyor.

Araştırmacılar, değişken seviyelerin, farklı rollere sahip kişilerin cıvayı farklı şekillerde tükettiklerini gösterdiğini düşünüyor. Nispeten düşük sayılanlar ve hayvanlar, zincifrenin toprağa ve çevreye sızması nedeniyle bunu muhtemelen kazara tüketmişlerdi. Orta düzeyde maruz kalma, zincifreyi boncukları, duvarları, mezarları ve daha fazlasını süslemek için kullanan işçileri ve sanatçıları etkilemiş olabilir. Ekip, çoğu 100 mikrogramı aşan Valencina ritüel uzmanlarının büyülü görevlerini yerine getirmek için zincifreyi yuttuklarından veya kokladıklarından şüpheleniyor.

Young bu fikri mantıklı buluyor: “Ritüel uzmanları büyük olasılıkla bu tür sihirli, prestijli pigmentleri kullanmak isteyeceklerdir” diyor. “Titreme veya garip davranışlar gibi yan etkileri, onların ilahi olanla olan bağlantısıyla ilgili gibi görünebilirdi.”

Ancak araştırmacılar, bu bireylerin öldükten sonra civanın iskeletlerine sızıp sızmadığı konusunda endişelerini dile getiriyor. Orta Çağ kemiklerindeki cıva üzerinde çalışan Güney Danimarka Üniversitesi’nden kimyager Kaare Lund Rasmussen, “Cesetlerin her yerine zincifre dökmüşler” diyor. 

Ancak araştırmacılar en fazla zincifre içeren mezarlarda en yüksek değerleri tespit edemediler ve bazı zincifre içermeyen mezarlarda yine de cıva yüklü kemikler vardı. Araştırmacılar, ölüm sonrası kontaminasyon olasılığını deneysel olarak test etmek için taze hayvan kemiklerini zincifreyle birlikte gömdüler ve gelecekte bunların elementel yapısını ölçecekler.

Sebep ne olursa olsun, Valencina’nın zincifre çılgınlığı ve bölgesel şöhreti yaklaşık 250 yıl sonra azaldı. En parlak döneminde bu bölge, anıtlar inşa ederken, özel günleri kutlarken ve ölülerini onurlandırırken, dağınık halkları birbirine karıştırıp kaynaştırdı.  García Sanjuán, Tunç Çağı İberyalıları için bunun gibi merkezi yerlerin “sosyal yaşamın merkezi olduğunu” söylüyor. “Toplumun dokusunu bir arada tutuyorlardı.”

Bunu sosyal tabakalaşma, savaşçı seçkinler ve savaşan devletlerle dolu Tunç Çağı izledi. García Sanjuán, “Tunç Çağı’nın neyle ilgili olduğunu öğrenmek istiyorsanız İlyada’yı okuyun” diyor. “Hazine ve yağma için birbirlerini öldüren son derece şiddetli, kötü adamlardan oluşan bir grup.” En azından İberya’da, zincifreyi tetikleyen kehanetlerin ve ortak sığınakların sakin günleri geride kalmıştı.

Smithsonian Magazine. 5 Mart 2024.

Makale: García Sanjuán, L., Montero Artús, R., Emslie, S. D., Lozano Rodríguez, J. A., & Luciañez-Triviño, M. (2023).

 

Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >