Blog

O çalışma sayesinde bu Neolitik yüzeylerde orijinal yüzey desenlerine dair şimdiye dek fark edilenden çok daha fazla işaret ile birlikte Tunç Çağı’na ait oymalar olduğu biliniyor. Taşlar tek başına çok şey anlatıyor; ayrıca kısmen kayıp hikayelerinden kısmen ise birer form olarak saf mevcudiyetlerindan gelen heyecanlandırıcı bir güce sahipler. Her taş bir diğerinden farklı: Kimisi küçük şekilsiz bir kaya parçası kimisi ise devasa, farklı şekillerle işlenmiş büyük bir taş levha. Taşların birbirine geçmesi için oyulmuş ek yerleri ile doğal çukurlar ve çatlaklar, her megalit ve lentonun (yapılarda kapı ve pencere gibi dikey boşlukların üzerine yatay olarak konulan blok) kendine özgü olmasını sağlıyor.

Bunların tümü; -günlük ziyaretçilerin anıtın orta kısmına girmesinin yasak olduğu kırk yıl içinde- narin ve kırılgan bahçelere dönüşen, taşların yüzlerini yol yol yapan ve onları açık yeşil, mor ve koyu kahve renkleri ile boyayan likenlerle kaplanmış durumda. Alana her bakıldığında farklı bir manzara görülüyor: Yağmur karartıyor ve keskinleştiriyor, güneş canlandırıyor ve günler ile mevsimlerin her bir zamanı kendine özgü ışığı ve gölgeyi taşıyor.

Taşlar Nereden Geldi?

Stonehenge, antik dünya göz önünde bulundurulduğunda ve özellikle de bluestone olarak bildiğimiz megalitler dikkate alındığında, kendisini oluşturan materyallerin alana taşındığı mesafeler bakımından oldukça sıra dışı bir yapı. Farklı volkanik kayalardan yapılan bu taşların çoğu, Güneybatı Gallerdeki bir taş ocağından çıkarılmıştı.

Mike Pitts, bu taşların yolculuğunun yaklaşık 350 km olduğunu tahmin ediyor. Bununla birlikte Stonehenge’e karakteristik silüetini kazandıran büyük taşlar ise İngiltere’nin güneyinde bulunuyordu. Sarsen taşları adı verilen bu taşlar, sert kum taşından yapılıyordu ve bunların hiçbiri, alanın yaklaşık 30 km kuzeyindeki Marlborough Tepelerinden daha uzak bir yerden gelmemişti.

Bu farklı taşların getirilmiş olabileceği belli rotaları haritalandırdıran ve hemen hemen tüm taşların ağırlıklarını hesaplayan Pitts, bluestone ve sarsen adlı taşlar arasındaki mesafenin aslında düşünülenden çok daha önemli olduğuna inanıyor. Her bir mesafede taşınan toplam ağırlık miktarı düşünüldüğünde, teorik ton/km hesabına göre bluestone adlı taşlar kulağa sarsen adlı taşlardan daha etkileyici gibi geliyor. Fakat bu durumda iki önemli faktör göz ardı ediliyor.

İlk olarak blusetone adlı taşlardan meydana gelen orijinal yapının, alandaki diğer bütün yapılardan beş yüzyıl önce yapılmış 56 taştan oluşan bir daire olduğu düşünülüyor. İnsanlar istedikleri takdirde Wiltshire’a 56 yıl boyunca her yıl bir taş getirebilirlerdi yani bir taş, diğerlerinden tamamen bağımsız olacak şekilde dikilebilirdi. Buna karşın sarsen adlı taşlar, üzerlerindeki ek yerleri ve şekillerden de anlaşılacağı üzere bir arada bulunmaları amacıyla oyulmuş ve tasarlanmıştı. Bir taşı taşımak ve işlemek, çok daha büyük bir projenin bir parçası olmalıydı; bu durumda daha çok insanın birlikte çalışması gerekirdi. Tabii bir de boyut konusu vardı.

Ortalama bir bluestone taşı 2 ton, sarsen ise 20 ton ağırlığındaydı ve en büyük sarsen taşı bunun iki katı kadardı. Bluestone taşları akarsular boyunca taşınmış olabilirdi ki geçtiğimiz yüzyılda insanların bunlara benzer boyutlara sahip taşları ahşap birer kasa içinde Myanmar ve Hindistan sınırı boyunca taşıdıkları biliniyor. Sarsenleri taşımak için ise ağırlıkları doğrultusunda güçlü kızaklara ihtiyaç duyulmuş olmalıydı; bu, bu taşlar üzerindeki işlemelerin bazılarının, taşların Stonehenge’e ulaşmasından sonra yapıldığı anlamına geliyordu.

Meşe ağacından yapılma bir kızak üzerinde duran ve sayıları 70’i aşan diğer taşların gittiği rotayı takip eden büyük bir sarsen, yumuşak zeminin çökmesine sebep olabilirdi; bu nedenle ahşap bir yol yapmak gerekiyordu. Marlborough Tepelerinden kuzeye doğru 20-30 kilometrelik bir yol, anıtsal bir proje olmalıydı. Nesiller boyunca insanlar, bluestone adlı taşların çok uzaklardan, ufuk ötesinden, batı yönünden geldiğini biliyor olmalılardı. Fakat asıl hatırlanmaya değer başarı katedilen mesafeler değil, sarsen taşlarının yaptığı yolculuklardı.

Tüm bunlara ek olarak geçtiğimiz yüzyılın arkeologları, bazı çukurlarda megalitleri destekleyen “Chilmark kireç taşı” adını verdikleri taş öbeklerine rastladılar. Bu taşın elde edilebileceği en yakın kaynak, alanın yaklaşık 20 km güneybatısında yer alıyor fakat hiçbir modern jeolog, incelenebilecek bir numuneyi şimdiye dek bulamadı; dolayısıyla taşın varlığı gizemini korumaya devam ediyor.

Taşlar Nasıl Dikildi?

Stonehenge’in devasa taşlarının yerden kaldırılıp nasıl dikildiğine dair hemen hemen her akla yatkın senaryonun ardında, meşe direklerinden yapılmış büyük, A şeklinde bir çerçeve formundaki kaldıracın gücünden yararlanarak uzun halatları çeken kalabalıkların resmi yer alıyor. Bu resim, İngiliz Mirası El Rehberi’nde (English Heritage Guidebook) görülebilir; ayrıcaBBC, 1990’larda yapılan bir filmde betondan yapılmış gerçek boyutlu megalitler kullanılarak yapılan olağanüstü bir canlandırmada bu tasviri konu aldı. Fakat bir sorun var: Bu yöntemin işe yaraması mümkün değildi.

Modeller, grafikler ve deneylerin hepsi, boş bir alanda duran bir ya da iki taşı konu alıyor. Fakat muhtemel Stonehenge, bir inşaat alanıydı. Trilithon (ikisi dik, birisi ise onların üzerinde yatay duran taşlar) olarak bilinen en büyük taşlar, kendilerini çevreleyen daireden daha önce dikilmiş olmak zorundaydı çünkü dairedeki boşluklardan içeri geçmeye imkan sağlamayacak kadar büyüktüler. Bu durum, daire üzerindeki taşların uzun ipler kullanılarak yükseltilmesini imkansız kılıyordu; taşları iç kısımda yere yatırıp dış kısma doğru çekerek dik duruma getirmek isteseler iç kısımda taşları yere yatıracak kadar boş alan bulamazlardı, taşları dışarıda yere yatırıp iç kısma doğru çekerek dikleştirmek isteseler bu sefer de kaldıraçlar, ipler ve çekme işlemini gerçekleştiren insanlar için yeterli yer kalmazdı. Dolayısıyla Stonehenge’deki dikey taşların çoğunun bu yolla dikilememiş olduğu fazlasıyla açık.

Bu konu üzerinde düşünen Pitts, aklındaki soruların çözümüne dair ilhamı Rapa Nui’de yani Paskalya Adası’nda, ada sakinlerinin 1950 yılında Thor Heyerdahl için yaptıkları gösteride bulmuşa benziyor. Bu gösteride adalılar, Stonehenge’deki büyük megalitler ile hemen hemen aynı ağırlıkta olan yerdeki heykeli, kaldıraçlarla bir yandan diğer yana devamlı bir şekilde sallamakla birlikte her seferde yükselen tarafın altına dikkatlice küçük taşlar yerleştirerek yerden kaldırmışlardı. Heykelin yükselen baş kısmının bir tarafının altında yavaş yavaş bir taş tepeciği oluşmuş ve heykel neredeyse dik konuma gelmişken birkaç ipin nazikçe çekilmesiyle iş tamamlanmıştı. Salisbury Ovası’nda da aynı şey yapılmış olabilirdi. Bu kez taş tepecikleri yerine tahtalar kullanılmış, yerden kaldırılan taşa bağlanan ve hatta belki de taşla birleştirilen kerestelerin yavaş yavaş eklenmesiyle 30 tonluk megalit sakince ve güvenli bir şekilde dik pozisyona getirilmiş olmalıydı.

Taşların Neredeyse Tamamı Düşmüş Durumda

20. yüzyılın başlarına gelindiğinde 5 büyük taş yere düşmüş ve 10’u ise ahşap direkler ile desteklenmişti. Başka bir taş ise 1963 yılında düştü. Bu tür yıkılmalar 1920’lerde, 1950’lerde ve 1960’larda yapılan büyük restorasyon çalışmaları ile engellenmeye çalışılmıştı; bu çalışmalar olmasaydı günümüzde ayakta kalan çok daha az taş olabilirdi. Maalesef ki bu çalışmalar sırasında zaten çok iyi şekilde kaydedilmemiş yer altındaki arkeolojik tabakalara bir hayli zarar verilmiş oldu. Her şeye rağmen hala Stonehenge’de gelecekte gün ışığına çıkarılacak çok şey ve öğrenilecek çok fazla hikaye var.

---

British Museum. 16 Şubat 2022.