Ahşap kirişler Chaco Kanyonu’ndaki Büyük Evler’in (Great Houses) en büyüğü olan Pueblo Bonito’nun bir duvarından geçiyor. C: Jasperdo / Flickr

Yaklaşık 1.000 yıl önce bir grup Eski Pueblo (Colorado, Utah, New Mexico ve Arizona’da ortaya çıkan bir Amerika yerlisi kültürü) bir çam ormanında kamp kurdu. Tek bir göreve odaklanan organize bir iş gücünün parçasıydılar. Görevleri kuzeybatı New Mexico’da şimdi Chaco Kültürü Ulusal Tarih Parkı olarak adlandırdığımız yerde bulunan muhteşem yapıları inşa etmek için kullanılacak ağaçları toplamaktı.

İşçiler ağaçlar devrilene kadar gövdelerinin dibine taş baltalarla (metal baltalarla olduğu gibi kesmeden) vurdular. Daha sonra bir ekip kütükten kabuğu ve dalları çıkardı. Ve kütüğü uzun, düz bir kereste haline getirerek kabaca şekillendirdiler.

Bu ekipler 300 yıllık bir süre içinde en az 240.000 ağaç topladı. Chaco Kanyonu kerestelerinin çoğu devasa boyutlardaydı. Ana çatı kirişleri ortalama olarak 20-25 cm çapında ve 4,5 metre uzunluğunda; birkaç yüz kilogram ağırlığındaydı.

Ancak uzun, düzgün ağaçları içeren ormanlar son birkaç bin yıldır Chaco Kanyonu yakınlarında hiçbir yerde büyümedi. Ve çevrede odun taşımacılığına yardımcı olacak yük hayvanı, tekerlekli araç veya elverişli nehir yoktu. Arkeologlar uzun zamandır merak ediyor: Bu ağaçlar nereden geldi ve Eski Pueblo halkı bu kadar büyük keresteleri nasıl hareket ettirdi?

Chaco yapılarının destansı ölçeği göz önüne alındığında, yukarıdaki sorulara verilecek cevaplar, bin yıl önceki Eski Pueblo halkının sosyal örgütlenmesini anlamak için önem taşıyor.

Doğru hammaddeler

UNESCO Dünya Mirası Listesi’nde yer alan Chaco Canyon dikkat çekici bir yer. Orada Kuzey Amerika’nın en karmaşık toplumlarından biri, 1,5 km yüksekliğindeki bir çölde yaklaşık üç yüzyıl boyunca (kabaca milattan sonra 850’den 1150’ye kadar) gelişti. Chaco Kanyonu’nun en dikkat çekici özellikleri arasında arkeologların “Great Houses (Büyük Evler)” olarak adlandırdığı 12 kadar görkemli yapı kalıntısı bulunuyor.

Eski Pueblo halkının bu yapıları inşa etmek için ahşaba, kumtaşı bloklara ve çamur harcına ihtiyacı vardı. Bu malzemelerden ikisi, kumtaşı ve çamur, tam anlamıyla ayaklarının altındaydı. Şimdi San Juan Havzası olarak adlandırılan çevre Chaco yapıları için kullanılan on milyonlarca küçük, düz bloğu sağlayan bol miktarda kumtaşı oluşumuna sahipti.

Ancak ‘Great Houses (Büyük Evler)’ aynı zamanda yüzbinlerce ahşap kirişe ihtiyaç duyuyordu. Ve uygun ağaçlar yerel olarak yetişmiyordu. San Juan Havzası’nda fıstık çamı ve ardıç ağaçları bulunuyordu. Ancak bu türler düzensiz bir şekilde, genellikle çoklu gövdeler ve kıvrımlı dallar halinde filizlenme eğilimindeydi. Bu türler büyük, çok katlı binalardaki dikdörtgen odalar için nadiren kaliteli kereste verecek kadar düz büyürler.

Güneybatı ağaçlarından kızılçam, ladin, köknar ve Douglas köknarı (gerçekte köknar olmayan yaprak dökmeyen bir ağaç) evler için gerekli uzunluk ve düzlükteki keresteleri sağlayabilir. Fakat bu türleri destekleyen en yakın ormanlar her yönden Chaco Kanyonu’ndan 80 km uzaklıktaki dağları kapsıyor.

Arkeologlar 20. yüzyılın büyük bir bölümünde Chaco’nun inşaat kerestelerinin kökenleri hakkında yalnızca tahminde bulunabildi. Sonra -1980’li yılların ortalarında- diğer bilimlerden ödünç alınan yöntemler yanıtlar vermeye başladı.

Dayanıklı, düz ağaçlar Chaco Kanyonu’nu her yönden çevreleyen 80 km uzaklıktaki dağ ormanlarında yetişiyor. C: Erin L. Baxter and Stephen E. Nash, modeled on map in American Antiquity

Chaco Kanyonu’nun kerestesi aranıyor

Bu çalışmalar 1986 yılında Arizona Üniversitesi’nde yerbilimci olan Julio Betancourt ve meslektaşlarının Chaco Kanyonu’ndaki ‘Great Houses (Büyük Ev)’ olan Chetro Ketl’den 20 parça ahşabı incelemesiyle başladı. Mikroskop kullanarak ağaç türlerinin odun yapısına göre değişen küçük özelliklerini gözlemlediler.

Analizler, Eski Pueblo halklarının, yapıları her tarafa yayılmış ve erişilebilir olan dağ türleri olan kızılçam ve Douglas köknarı ile inşa ettiğini gösterdi. Ancak bilim insanları şaşırtıcı bir şekilde ladin ve köknar ağaçları da tespit etti. Ne var ki 70-100 km uzaklıktaki ıssız zirvelerde bulunan bu ağaçlara ulaşmak ve merkeze taşımak zor olmalıydı.

Daha kapsamlı bir analiz yıllar sonra 2001’de, çevre bilimcisi Nathan English liderliğindeki bir ekibin stronsiyum izotopları aracılığıyla Chaco odun kökenlerini araştırmasıyla gerçekleşti. Analiz karmaşık olsa da mantık basit. Stronsiyum elementi izotop adı verilen farklı ağırlık formlarında bulunur.

Bu izotopların oranları arazi boyunca değişir. Ve ağaçlar büyüdükçe bu izotopik imzayı barındırır. Arkeolojik odunlarda ölçülen stronsiyum izotop değeri, yaşayan bir ormandaki ağaçların izotopik imzasıyla eşleşirse arkeolojik odunlar muhtemelen o ormandan gelmiştir.

English ve meslektaşları 50’den fazla ‘Büyük Ev’ ahşap örneği ile birlikte çevre ormanlardaki canlı ağaçlardan toplanan kalem inceliğinde çekirdeklerin stronsiyum izotoplarını ölçtü. Değerlerin karşılaştırılması, Eski Pueblo halkının analiz edilen ladin ve köknar ağaçlarının kabaca üçte ikisini batıdaki Chuska Dağları’ndan; kabaca üçte birini güneydoğudaki San Mateo Dağları ve Taylor Dağı’ndan topladığı sonucunu ortaya çıkardı.

Daha sonra yerbilimci Amanda Reynolds liderliğinde daha büyük bir stronsiyum analizi yapıldı. Bu analizde üç ‘Büyük Evden (Great Houses)’ gelen ahşaplar ve 200’den fazla yaşayan ağaç incelendi. 2005 yılındaki Journal of Archaeological Science çalışması Chaco işçilerinin kuzeyde La Plata ve San Juan Dağları’nda; muhtemelen güneyde de Hosta Butte’de ağaç topladığını kesin olarak ispatladı.

Son olarak 2015 yılında dendrokronolog Chris Guiterman’ın ekibi çalışmaya bir yöntem daha ekledi. Araştırmacılar yedi ‘Büyük Evden’ gelen 170 kereste üzerindeki ağaç halkası desenlerini inceledi. Ve ahşabın yaklaşık yüzde 70’inin milattan sonra 1020 dolaylarında batıdaki Chuska Dağları’ndan geldiğini gösterdi.

Birlikte ele alındığında bu araştırmalar Eski Pueblo halkının günümüz Colorado, Arizona ve New Mexico’daki çeşitli sıradağlardan Chaco Kanyonu kerestelerini topladığını ortaya koyuyor.

Chaco Canyon’u keresteleri için aşılan uzun mesafeler

Bu biyokimyasal sonuçlar -Avrupalılar topraklarını sömürmeden önce- çok sayıda yerli halkın doğal kaynakları nasıl kullandığına dair söylenen sözlü gelenekler ve bulunan arkeolojik kanıtlarla uyumlu.

Eski Pueblo halkı geniş çaplı seyahatler gerçekleştirdi. Uzak kaynaklardan hammadde topladı. Ve yüzlerce, binlerce kilometre uzakta yaşayan diğer toplumlarla ticaret yaptı. Odun alımı, bu rutin ama dikkate değer faaliyetlerin sadece biriydi.

Yerel bilgileri aktaranlardan, arkeologlardan ve diğer bilim insanlarından elde edilen kanıtlarla bile yanıtlanması gereken pek çok soru var. Eski Pueblo halkı herhangi bir yılda hangi ağaçların kesileceğine nasıl karar verdi? Kaynakları tükettiler mi yoksa sürdürülebilir bir şekilde yönettiler mi? Chaco Canyon’un kereste ekiplerinin büyüklüğü, bileşimi ve organizasyon yapısı bir sır olarak kaldı.

Ancak bilinen bir şey var: Eski Pueblo işçilerinin kütükleri geniş Chaco yol sistemi boyunca taşımış olmaları gerektiği. Chaco Kanyonu kerestelerinin hiçbiri 80 kilometreden fazla mesafe boyunca yuvarlanmayla tutarlı hasar göstermiyor. Bölgesel nehirler de taşıma yönünün tersi yöne akıyor ya da güvenli kereste nakliyesi için çok sığ. İşçilerin taşıma esnasında yükü hafifletmek için başa takılan taşıma kayışları olan halatları kullanmaları olası.

Bilgisayar başında geçirilen bir günün zor bir iş olduğunu düşünenler için 90 kilogram ağırlığında bir kütüğü 80 kilometre fazla sürmek ürkütücü. Bir toplumun bunu tekerlekli araçlar veya yük hayvanları olmadan çeyrek milyon kez yapması ise akıl almaz bir şey. Ama onlar o kirişleri kestiler. Bu da bize Chaco Kanyonu’nun Eski Pueblo sakinlerine hayran kalmamız için bir sebep daha verdi.

Smithsonian Magazine. 17 Nisan 2023.

Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >