Blog
I. Mansa Musa Döneminde Timbuktu, İslam medeniyetinin önemli bir entelektüel merkeziydi
Timbuktu, Sahra Çölü ve Nijer Deltası’nın kavuştuğu tarım bölgesinde M. S. 1100’de kurulan mevsimlik bir ticaret merkeziydi.
www.arkeonews.com
Abbasi Halifeliği döneminden 14. yüzyılın sonlarına kadar devam eden İslam’ın Altın Çağı’nda İslam dünyasının bilimsel, ekonomik ve kültürel başkenti Bağdat’tır.
İslam coğrafyasında, Bağdat dışında Batı Afrika’daki günümüz Mali’sinin merkezinde bulunan Timbuktu şehri, İslam medeniyetinin kültür ve bilim merkezlerinden biri olarak gelişti.
Timbuktu nasıl bilimin ve kültürün merkezi oldu
Timbuktu, Mali İmparatorluğu’na en güçlü dönemini yaşatan I. Mansa Musa hac yolculuğundan döndükten sonra 1324’te Timbuktu şehrini savaşmadan topraklarına kattı ve imparatorluğun kültür, bilim ve mimari merkezi haline getirdi.
Timbuktu, Sahra Çölü ve Nijer Deltası’nın kavuştuğu tarım bölgesinde M. S. 1100’de kurulan mevsimlik bir ticaret merkeziydi. Güçlü Batı Afrika krallıkları ve Güney Sahra’nın pastoralist Tuaregleri burada ticaret yapıyordu.
Tuaregler, 8. yüzyılın başlarında İslam dinini kabul ederek bölgedeİslam’ın yayılması içinçalıştılar.
I. Mansa Musa ve halefleri Timbuktu şehrini küçük ama başarılı bir ticaret merkezinden bir ticaret ve bilim merkezine dönüştürdü ve Mali imparatorluğu’nun İslam’ın Altın Çağı’nın en etkililerinden biri haline getirdi. Güçlü Batı Afrika kralları ve İslami liderler, ticaret yapmak, öğrenmek ve güçlü siyasi müttefikler geliştirmek için Timbuktu’ya çok uzaklardan seyahat ettiler.
16. yüzyıla gelindiğinde, Timbuktu 150 ila 180 Kur’an okuluna ev sahipliği yaptı. Malili yöneticiler ayrıca sadece manevi uygulama için değil, aynı zamanda matematik, hukuk, dilbilgisi, tarih, coğrafya, astronomi ve astroloji öğretimi için medreseler inşa ettiler.
Tuaregler, M. S. 1100’lerde Timbuktu’n ilk camisini Sankoré Camii/Medresesi’ni inşa ederken, I. Mansa Musa’da prestijini artırmak için önemli İslam alimlerini veya ulemayı buraya davet etti. I. Mansa Musa daha sonra Cinciguereber Cami/Medresesi’ni inşa etti ve ünlü İslam alimi Ebu İshak El Saheli’ye inşaatını denetlemesi için 200 kilogram altın ödedi.
Daha sonra 15. yüzyılda, Tuareg hükümdarı Akil Akamalwa, iktidara geldiğinde, Büyük Sidi Yahya Cami/Medresesi’ni inşa etti.
İnşa edilen bu üç medrese, bugün hala Kuran Sankore Üniversitesi olarak işlev görüyor ve bu da onu Sahra Altı Afrika’daki en eski yüksek öğrenim tesisi haline getiriyor.
Timbuktu’da camiler ve medreseler çoğaldı ve diğer gelişen İslam şehirleri Kahire ve Mekke’de bulunanları yansıtıyordu. San Bernardino kütüphanecisi Brent D. Singleton, African Bibliophiles: Books and Libraries in Medieval Timbuktu, California State University (Afrika Bibliyofilleri: Ortaçağ Timbuktu’da Kitaplar ve Kütüphaneler) adlı makalesinde, “Timbuktu’da okuryazarlık ve kitaplar bilimsel değeri aştı ve zenginlik, güç ve barakayı (nimetleri) sembolize etti” ve özellikle kitapların satın alınmasının “diğer zenginlik gösterilerinden daha sık bahsedildiğini” yazıyor.
Kitaplarda yer alan bilgiler Mali toplumunun dokusunu yansıtıyordu. Bu döneme ait 350.000’den fazlael yazmasının korunmasını denetleyen Malili bir bilim insanı olan Dr. Abdel Kader Haidara, “akademik ve bilimsel literatüre ek olarak, şiir ve kadınlara adanmışlık içeren birçok bölüm var” diyor. Haydara, kadınların Mali mirasını korumada önemli rollere sahip olduğunu ve eski el yazmalarının korunmasının titiz çalışmalarına katkıda bulunduğunu da sözlerine ekliyor.
Timbuktu, İslam’ın Altın Çağı sırasında diğer büyük İslam şehirlerinden de benzersizdi. Örneğin, Kahire ve Mekke cami kütüphanelerine açık erişim politikasını sürdürürken, Timbuktu kütüphanelerinin hepsi Singleton’a göre bireysel akademisyenlerin veya ailelerin özel koleksiyonları gibi görünüyor.
Timbuktu’daki kitapların nesilden nesile aktarılan değerli eşyalar olması şaşırtıcı değildir. Uygulama, imparatorlukların ve kraliyet ailelerinin tarihinin koruyucuları olan griotlar, saygın Batı Afrikalı müzisyenler ve hikaye anlatıcıları tarafından aktarılan Batı Afrika sözlü tarih geleneğini yansıtıyor.
Griotlar, Sundiata’nın Mandinka etnik grubundan geliyordu ve destanını oluşturmaktan sorumluydu. Timbuktu’daki İslami bilim ve kitapçılık gibi, bir griot rolü sadece soydan geçti ve kapsamlı çıraklık yoluyla edinildi. Griots bugün pratik yapmaya devam ediyor ve griot soyunu İslam’ın Altın Çağı’na kadar izleyebilen kora sanatçısı Toumani Diabaté gibi Malili müzisyenleri içeriyor.
İmparatorluk gerilemeye başlayınca Timbuktu yağmalanmaya başladı
Mali İmparatorluğu 15. yüzyılda geriledi ve yerini Songhai İmparatorluğu aldı. Mali’nin Gao şehrinden askeri bir lider olan Askia Muhammed, 1492 ve 1528 yılları arasında hüküm sürdü ve seleflerinin ortaya koyduğu Timbuktu’daki İslami öğrenme geleneğini güçlendirdi. Ancak kısa süre sonra Timbuktu, Fas Saadian hanedanı 16. yüzyılın sonlarında Songhai İmparatorluğu’nu işgal ettiğinde kendisini tehdit altında buldu. Timbuktu’nun öğrenme merkezlerinin çoğu tahrip edildi ve önemli el yazmaları da dahil olmak üzere birçok insanın mülkü kayboldu.
Timbuktu ve Gao şehirleri yine de Saadyalılardan yüksek derecede özerklik sağlayabildiler ve 1632’de Saadian hanedanlığından bağımsızlıklarını ilan ettiler. Bununla birlikte, Songhai imparatorluğunda ve Batı Afrika’da İslami bilimin, mimarinin ve kültürün Altın Çağı kapanmaya başladı.
Şehrin el yazmaları, Songhai imparatorluğunun Saadian işgali sırasında Kur’an okullarında ve büyükcamilerde eğitim vermek için hala yaygın olarak kullanılıyordu. Ancak Fransızlar 17. yüzyılda Batı Afrika’ya geldiğinde, Timbuktu’nun kültürel ürünlerinin çoğu yağmalandı ve Avrupa’ya götürüldü ve el yazmaları yoluyla öğrenmenin yaygın uygulamasına son verildi.
Bunlar Timbuktu’nun mirasına yapılan tek saldırı değildi. 2012 yılında, İslami Mağrip’te El Kaide’ye (AQIM) bağlı militanlar Kuzey Mali’yi ele geçirdi ve antik Timbuktu kentini karakterize eden nesiller boyu süren el yazmaları da dahil olmak üzere, haram olarak algılanan veya dini uygulamalarına yasak olan her şeyi yok etmeye başladı.
Haydara, küçük bir ekiple Timbuktu ve çevresindeki 45 farklı kütüphaneden 350.000’den fazla el yazmasını kurtardı ve Mali’nin başkenti Bamako’da sakladı. Birçok kez Haydara ve müttefikleri El Kaide militanları tarafından tehdit edildi ve hırsızlıkla suçlandı – ölüm veya sakatlama ile cezalandırılabilecek bir suç. Ancak Haydara sonunda Bamako’daki Mamma Haidara Kütüphanesi’ni inşa etti ve aynı zamanda bir bilim adamı ve el yazmalarının bekçisi olan babasının adını verdi. 2022’de Google Arts & Culture, Haydara ve ekibi tarafından korunan el yazmalarından oluşan çevrimiçi bir arşiv başlattı.
Haidara, “Griotlar tarihi hafızadan ve ustalıktan hatırlarken, el yazmaları Mali’nin fark edilebilir tarihidir” diyor. El yazmaları, Mali İmparatorluğu’nun ve büyük şehri Timbuktu’nun Batı Afrika ve İslam biliminin mirasının temeli olduğuna dair somut kanıtlar olarak hizmet ediyor. Haidara’nın çalışmaları sayesinde, griotlar gibi grupların sözlü geleneğini yansıtan Mali tarihinin korunması sürekli bir misyon olmaya devam ediyor.
“Ben bile el yazmalarında olan her şeyi bilmiyorum,” diyor Haidara. “Her gün onlardan ve onlar hakkında yeni bir şeyler öğreniyorum.”
Kaynak History.com
By Oğuz Büyükyıldırım
Bu yazı hakkında yorum bulunamamıştır. İlk yorumu siz ekleyebilirsiniz >